Þér að segja – Einar Kárason skrifar
Þessar línur eru skrifaðar á Grænlandi, eða öllu heldur á siglingu á fjörðum Vestur-Grænlands. Í gær var það fjörðurinn kenndur við Eirík þann rauða sem valdi sér bústað þar í Brattahlíð eftir að hafa rannsakað staðhætti í þrjú ár, svo að ætla má að hann hafi talið þennan stað bestan af öllum í því landi til að velja sér heimili. Eiríkur þurfti að yfirgefa Ísland eins og menn vita þegar hann var útlægur ger árið 982 og bannað að snúa aftur næstu þrjú árin, og kannski var honum vandi á höndum vegna þess að hann hafði ekki verið velkominn í Noregi heldur, en þangað héldu helst útlægir menn frá Íslandi ef marka má okkar gömlu bækur. Það má kallast anski kjarkað af Eiríki og hans fólki að hafa haldið til sjós í vesturátt í von um að finna þar byggilegt land, og það þótt Gunnbjörn nokkur hafi áður séð það úr fjarska og kallað því lítilmótlega nafni Gunnbjarnarsker. Eiríkur og hans fólk hefur fyrst komið að landi á austurströndinni og varla fundist sérlega aðlaðandi eða búsældarlegt, með sínum hrikalegu jökultindum og berangurslegu fjöllum; náttúrufegurð reyndar stórbrotin að mati okkar nútímamanna eins og ég fékk að kynnast í yfirstandandi ferð á frönsku skipi sem er aðallega mannað Ameríkönum, en undirlendi næstum ekkert nema grjótræmur í fjörum. Eiríkur hefur þurft að sigla fyrir Hvarf eða þá gegnum sund sem nú er kennt við Danaprins sem eitt sinn var: Prins Kristjánssund, en hvora leiðina sem hann hefur valið þá er það án nokkurs vafa stórum háskasamlegt ókunnugum. En þarna vesturfrá tekur annað og betra við; menn hafa ætíð síðan talið það auglýsingabrellu af hálfu Eiríks að kalla landið eftir þeim lit sem hann valdi, en hinu er samt ekki að neita að hér er víða grænt um að litast og svo langt sem augað eygir, líka fjallshlíðarnar. Undirlendi reyndar heldur lítið, eins og sést á því að hann valdi sér bústað þar sem eðlilegast var að kenna við bratta hlíð.
Þar sem menn telja nú vera staðinn sem Eiríkur byggði eru rústir bæði af húsum og kirkju og allt talið vera rúmlega þúsund ára gamalt, svo að vel getur þetta stemmt. En rústir af húsum hinna norrænu manna í Grænlandi, í sveitum og á ströndum þar sem þeir bjuggu í næstum fimmhundruð ár, þær eru úti um allt; ekki langt frá Brattahlíð Eiríks er bærinn Garðar þar sem Grænlandsbiskupar sátu á þeirri tíð, og þar hafa verið grafnar upp rústir af fjósi sem gat hýst 160 kýr, svo ótrúlegt sem það kann að hljóma. Á þessum slóðum er einnig frægasta kennileitið eftir norrænu miðaldamennina, steinkirkjan í Hvalseyjarfirði, en útveggir hennar standa að mestu enn. Þetta hefur verið afar falleg kirkja, hvítkölkuð að utan og kalkið sótt í skeljar sem nóg er af þar í fjörum. Kalkið er núna horfið rétt eins og fólkið sem sótti messur í kirkjunni, en þegar norrænu mennirnir voru horfnir og grunlausir inúítar komu á staðinn þá hefur þeim án efa þótt mikið til þessarar stóru og hvítu yfirgefnu byggingar koma, enda heitir svæðið allt á þeirra tungu eitthvað í átt við Hvíta húsið.
Allt þetta sem ég hef getið um er í hinni fornu svokölluðu Eystribyggð, sem var mun betur fallin til landbúnaðar og annars þesskonar hefðbundins lífs eins og menn höfðu kynnst því í gömlum heimahögum á Íslandi eða í Noregi, en talið er að yfirgnæfandi meirihluti norrænu Grænlendinganna hafi búið þar. Á þessum slóðum eru nú kaupstaðir eins og Qaqotoq og Narsarsuaq. Norðar, en einnig örlítið vestar, var hin forna Vestribyggð, þar sem nú er höfuðstaðurinn Nuuk, en þar á milli var sú byggð sem minnst er þekkt og var kölluð Miðbyggð, og þangað hef ég sjálfur áður komið, þótt langt sé síðan. En ég var semsé átján ára gamall háseti á íslenska fraktskipinu Eldvík, hátíðarsumarið 1974, og við sigldum í Miðbyggðina.
Eldvík var gerð út af dugnaðarfólki sem átti Skipafélagið Víkur, sem nú er ekki lengur til, og kosturinn við að vera á skipi hjá litlu kompaníi var sá að hjá þeim voru ekki fastar rútur, eins og hjá stærri félögum þar sem oftast er fylgt nokkurskonar strætókerfi: hvert skip siglir alltaf á sama staðinn eða sömu staðina og svo sömu leið heim. Þess í stað var á Eldvíkinni bara farið þaðan sem tilfallandi farmur beið og þangað sem hann átti að fara; oft vissum við í áhöfninni ekki hvert yrði siglt næst þegar við héldum úr einni höfn, og við fengum semsagt að vita í einhverri Evrópuhöfninni þetta sumar að næst lægi leiðin til Ivittuut á Grænlandi að sækja eitthvert efni sem kallaðist kríolít og þyrfti að komast til Kaupmannahafnar. Seinna áttum við auðvitað eftir að fræðast um það að kríolít væri unnið á vissum stöðum úr grænlensku bergi og væri mikilvægt og verðmætt fyrir ýmiskonar iðnað, meðal annars alúminíumframleiðslu; ameríkanar tóku yfir þessar námur á stríðsárunum seinni þegar sem mest lá á að búa til ál fyrir B-25 sprengjuflugvélarnar.
Hvað um það, við héldum af stað yfir mestallt Atlantshafið, þegar við vorum á vesturleið svona 200 sjómílur fyrir sunnan Ísland náðum við í gegnum skruðninga að heyra fréttatímana í Útvarp Reykjavík þar sem sagt var frá hátíðarhöldum í veðurblíðu til að fagna 1100 ára afmæli byggðar í landinu, og af því við í áhöfninni þóttumst vera töffarar og harðir naglar sögðum við hver við annan einhvernveginn á þessa leið: „djöfull er ég feginn að þurfa ekki að vera með í þessu rugli!“ þótt okkur alla langaði ekkert meir en að vera á Þingvöllum með öllum hinum. En svo vorum við komnir of vestarlega til að vera í kallfæri við Rúv gamla og brátt var siglt fyrir suðurodda Grænlands, Hvarf, og svo norður með vesturströndinni; þar voru þokur stórar eins og oft verða á þeim slóðum og eitthvað tignarlegt við þetta allt saman, við hásetarnir stóðum vaktir frammi á hvalbak væddir labbrabbi til að geta fylgst með ísjökum á reki og gefið viðvaranir til skipstjórnenda lengst aftur í brú, handan lestarlúganna. Loks var siglt inn í djúpan fjörð, sjálfan Ivittuutfjörðinn, og það er löng leið og hlykkjótt, og þar létti þokunni og sólin skein í miklum stillum eins og verða í skjólgóðum fjörðum; gerðist heitt og mollulegt, og það ekki minnst eftir að komið var á leiðarenda við flókinn lendingarstað við endann á mjórri trébryggju með miklum færiböndum í stálkrönum fyrir ofan; skipið var bundið í fjórar áttir í baujur og mikið mál að toga í landfestar í mollunni.
Urðu menn sveittir og hentu af sér fötum, berir að ofan var gengið frá öllu, en við sáum að menn í landi voru með hneppt fram á úlnlið og þar á ofan hanska og flugnanet yfir hausnum. Og þeir fræddu okkur á því að flugurnar sem sveimuðu í kringum okkur væru moskító, okkur til nokkurrar undrunar, því að við Íslendingarnir höfðum einhvernveginn tengt svo exótísk kvikindi við heitari staði en Grænlandið kalda. Þetta er eftirminnilegt vegna þess að morguninn eftir vöknuðum við flestir með bitför og nabba, nema einn úr áhöfninni sem var með ofnæmi fyrir þessu flugnabiti; hann var skarpleitur og kinnfiskasoginn að upplagi en kom nú til morgunverðar áþekkur japönskum súmóglímumanni, augun bara örmjó strik í útblásnu andlitinu. Honum leið illa eins og skiljanlegt er og ekki bætti úr skák að við hinir gátum ekki litið í átt til hans þennan dag án þess að springa, kaffibogi og fruss stóðu út úr mönnum og menn blánuðu af hlátri, þótt allir reyndu að harka af sér af tillitssemi við skipsfélagann. Og ekki er síður eftirminnilegt að þegar við komum aftur á sama stað seinna um sumarið var sami maður búinn að birgja sig upp í millitíðinni af allskyns varnarmekanisma móti flugnaplágunni, smyrslum og netum, nema nú brá svo við að allt moskitó var horfið og veður orðið suddalegt; okkar maður var samt smurður og dekkaður flugnaneti og með spaða og barefli, og þegar loks slæddist ein húsfluga inn í messann þá kramdi hann hana við vegginn með svo þungu höggi að skipið nötraði, og tautaði svo með sjálfum sér: „Þessi fékk það borgað.“
Við kynntumst aðeins köllunum í Iviittut, starfsmönnum námunnar, og það voru mest Danir og nokkrir Færeyingar. Þarna mun hafa verið ærið einangrað og óvistlegt á vetrum, en menn réðu sig að minnsta kosti til eins árs dvalar, eða hvort þau voru tvö – sumir höfðu lent í fjárhagskröggum og því ráðið sig í þessa einangrun, og ef þeir héldu út ráðningartímann fengu þeir mikinn skattabónus, og þarna var engu hægt að eyða. Við heyrðum um mikinn einmanaleika og sára heimþrá; margir voru fjölskyldumenn. En ósköp ljúfir náungar og gaman að kynnast þeim.
Nú er kríólítið uppurið og allri starfsemi hætt – gríðarstór náman full af vatni. Ég gekk áðan um þetta gamla þorp og hugsaði með mér að hér mætti láta gerast mikla spennu- eða draugasögu, helst kvikmynd, leikmyndin bíður í það minnsta. Það vantar bara handritshöfund og leikstjóra – maður kannski hugsar málið.
