Gistiskýlið við Lindargötu hefur verið til umræðu undanfarna mánuði. Í apríl síðastliðnum greindi DV frá gríðarlegri óánægju starfsfólks með vinnustaðinn og einn þeirra, Tómas Jakob Sigurðsson, sagði að sprautufíklar hefðust þar við eftir að skaðaminnkunarstefna borgarinnar var tekin upp fyrir tveimur árum síðan. Sérstök neyslurými væru á salernum staðarins. Þessu fylgi álag, ofbeldi og öryggisleysi.
Þeir sem leita til skýlisins eru líka óánægðir. DV ræddi við tvo menn, Stefán Stefánsson og Örn Sigfússon, sem hafa þurft að gista í Gistiskýlinu en sá fyrrnefndi er bundinn við hjólastól. Mennirnir voru nýbúnir að skrá sig inn í Gistiskýlið eins og þeir þurfa að gera á hverjum degi.
„Það eru níu mánuðir síðan ég lét Féló vita af húsnæðisvanda mínum og ég er núna búinn að vera í tvær vikur í Gistiskýlinu,“ segir Stefán, 38 ára, sem greindist með MS sjúkdóminn fyrir um tíu mánuðum. Hann herjar mjög hratt á Stefán og eftir aðeins fjóra mánuði var hann kominn í hjólastól.
Hvernig er aðstaðan þarna?
„Hún er ekki góð, eiginlega eins og að vera í helvíti.“
Örn, 61 árs, hefur verið töluvert lengur í húsnæðisvanda og að eigin sögn hefur hann staðið í stappi við „félagsmálabatteríið“ í 35 ár. Um Gistiskýlið segir hann: „Þetta er ruslahaugur, það er verið að losa sig við vandamál. Og með því sama eru þeir að búa til meira vandamál.“
Stefán segir að það að þurfa að leita til Gistiskýlisins sé eins og að fara í fangelsi, frelsið sé ekkert.
„Það er litið á mann sem þriðja flokks manneskju og allt ákveðið fyrir mann. Núna skaltu vakna, núna skaltu borða, núna skaltu sofa.“
Sem dæmi þá kom nýlega sjónvarp á staðinn en það er aðeins kveikt á því í fimm tíma á sólarhring. Nettenging er á staðnum en hún er aðeins fyrir starfsfólkið.
Líkt og hjá gaflörunum á kreppuárunum þá er veðmál um hverjir komast inn. Klukkan 16 er hægt að skrá sig og þá er hleypt inn í húsið. En menn byrja að standa í röð klukkan 15. 25 pláss eru á staðnum og allt að 50 manns komast ekki að. „Fyrstur kemur, fyrstur fær,“ segir Stefán.
Færð þú einhvern forgang í ljósi þinna veikinda?
„Nei,“ segir Stefán. „Og hann er settur í versta herbergið,“ segir Örn. „Herbergi númer 401, þar sem er veikt fólk, sem skítur og mígur á sig. Fólk sem er samt ekki í dópi.“
Jafnframt segist Stefán ekki fá neina aðstoð, þó hann sé bundinn við stólinn.
„Ég þarf að fara tvisvar, þrisvar í viku upp á spítala í sterasprautur. Síðan er ég er alltaf að meiða mig og brjóta mig eitthvað, til dæmis á höfuðkúpu og fingrum. Ég er alltaf að detta því ég hef svo lítið jafnvægi.“
Hvað gera þeir sem ekki komast inn?
Örn segir: „Þá verða þeir að gjöra svo vel að finna sér upphitað bílastæðahús eða reyna að komast inn til einhvers. Sumir hafa getað farið í einhverjar kjallarakompur hérna í bænum.“
Hægt er að fara út aftur eftir að hafa skráð sig en eftir klukkan 23 er hætta á að missa plássið. Öllum er síðan vísað burt klukkan 10 á morgnana. Örn segir:
„Manni er skipað á bás. Það eru sex manns í hverju herbergi. Einn gluggi er í herbergi, 20 sinnum 40 sentimetrar að stærð. Það er öll loftræstingin fyrir sex viðrekandi menn og lyktin eftir því.“
Fyrir utan að horfa á sjónvarp er dægradvölin engin. Einkalífið er heldur ekkert og mönnum er bannað að vera með konum á staðnum. Ef menn þurfa að tala saman í einrúmi þurfa þeir að fara á klósettið. En samkvæmt fyrri frétt DV eru það einmitt neyslurýmin.
„Þeir sem ekki nota fíkniefni eru leiddir inn á þá braut í Gistiskýlinu, hægt og rólega,“ segir Örn.
Fjallað hefur verið um ofbeldi á staðnum og Örn tekur undir það.
„Þarna er til dæmis einn maður með þá áráttu að kveikja í. Annar að brjóta flöskur, hann elskar að heyra brothljóðin. Maður sér ýmis sjúkleg einkenni á þessum stað en þessum einstaklingum er öllum hrúgað á sama staðinn. Eins og þetta sé félagsleg rannsókn. Síðan er líka stundað andlegt ofbeldi og ógnanir þarna inni, sem er jafnvel verra en að verða fyrir barsmíðum.“
Þá segir Stefán að ávallt sé þessi yfirvofandi hætta á að verða hent út.
„Þú verður að passa þig á því hvað þú segir, þér gæti verið vísað út á gaddinn.“
Þjófnaður er einnig vandamál í Gistiskýlinu. Mennirnir fá stóra plastbala sem þeir geta geymt eigur sínar í, nokkrar vikur í senn. Þeir eru síðan læstir inn í geymslu og aðeins starfsfólkið er með lykla, en munir hafa samt horfið úr þeim. Símar, tölvur, föt og hvaðeina. Ef þeir fara, til dæmis á spítala, gerist það oftar en ekki að eigur þeirra hverfa. Reglum um geymslu er breytt eftir hentisemi. Stefán segir:
„Það er eiginlega regla að ef eitthvað er ekki bundið niður þá er því stolið. Það er ekki hægt að vera öruggur með neitt. Þú verður að sofa ofan á öllu sem þú getur, hafa síma og veski undir koddanum. Ef maður nær að sofna yfirhöfuð, sem er ekki alltaf raunin. Persónulega svaf ég í einn klukkutíma í nótt. Flestir sofa lítið sem ekkert þarna inni.“
Örn segir:
„Ég fékk að geyma sex plastpoka af alls konar dóti en einn daginn fundust þeir ekki. Nokkru síðar fundust þeir á annarri hæð en þeir höfðu verið geymdir á, það var búið að binda fyrir þá á annan hátt en ég hafði gert og búið að taka úr þeim. Ég þurfti síðan að fara upp á spítala og þegar ég kom aftur voru þeir horfnir. Í pokunum voru öll persónuleg skrif mín, bæði í bókarmynd og persónuleg bréf. Til dæmis það sem ég skrifaði á mínum flæking um Indland og Sri Lanka. Minningar og myndir. Allt horfið.“
Stefán hefur verið á biðlista eftir félagslegu húsnæði, bæði hjá borginni og hjá Brynju, hússjóði Öryrkjabandalagsins. Hann segist hafa fengið samþykki en síðan gerist ekkert.
„Það er ekkert að losna. Ég er búinn að bíða í níu mánuði og vitað var allan tímann að ég væri að missa leiguhúsnæðið á frjálsum markaði og um ástand mitt.“
Hafa ber í huga að samkvæmt 9. grein laga um þjónustu við fatlað fólk með langvarandi þjónustuþarfir segir:
„Fatlað fólk á rétt á húsnæði í samræmi við þarfir þess og óskir og félagslegri þjónustu sem gerir því kleift að búa á eigin heimili og stuðlar að fullri aðlögun þess og þátttöku í samfélaginu.“
Samrýmist staða þín reglum um málefni fatlaðs fólks og NPA reglugerðinni?
„Nei. Ég sótti meira að segja um húsnæðishjálp, til að þrífa og þess háttar. Mér var sagt að það tæki því ekki því að ég væri að missa húsnæðið.“
Sigurlaug Guðný Ingólfsdóttir og Garðar S. Ottesen hjá Kærleikssamtökunum hafa aðstoðað menn sem hafa þurft að leita til Gistiskýlisins. Það eru menn með alls kyns vanda, svo sem húsnæðisvanda, eiturlyfjafíkn, alkóhólisma, spilafíkn, geðræn vandamál og önnur veikindi. Hún segir:
„Það er engin aðstoð í boði þarna fyrir utan að þeir geta farið inn á Vog og kannski Vík. Svo tekur það sama við, eilíf hringrás. Kerfið núna er þannig að VOR-teymið svokallaða, vettvangs- og ráðgjafateymi, fer um og spyr einstaklinga hvort þeir þurfi á aðstoð að halda. Ef þeir gefa eitthvað upp eru þeir sjálfkrafa flokkaðir sem fólk með miklar og flóknar þjónustuþarfir, áður utangarðs, en það er ekki skilgreint hvað hægt sé að gera fyrir viðkomandi. Engar lausnir, eins og fólk viti ekki hvað þetta orðalag þýðir. Þetta er ákveðinn stimpill og kemur niður á fólki í kerfinu, til dæmis þegar kemur að húsnæðisúrræðum á vegum borgarinnar. Það er verið að ákveða hvaða vandamál fólk er með án þess að kynna sér það til hlítar. Engin læknisvottorð eða neitt.“
„Hjá félagsþjónustunni í Breiðholti var mér eitt sinn sagt að ég væri dópisti og ætti að fara í Gistiskýlið,“ segir Stefán. „Ég hef aldrei snert dóp á ævinni.“
Þá segir Sigurlaug að hún hafi unnið með fólki sem hafi verið sent í meðferð jafnvel þó það hafi ekki haft þörf fyrir það.
„Það virðist sem vilji sé til staðar til að leysa heimilisvanda Íslendinga þó formið sem þeir leggja fram virki ekki fyrir alla. Þetta er annað hvort misskilningur eða hreint skilningsleysi á vanda þeirra einstaklinga sem annars vegar eru eingöngu heimilislausir og hins vegar eru heimilislausir og með geðrænan- og/eða fíknivanda. Sama hvað Kærleikssamtökin og einstaklingarnir sjálfir hafa reynt að koma þessu atriði á framfæri þá virðist lítill áhugi á að skerpa á vinnubrögðum, nálgun og aðferðarfræði til þess að mæta hverjum einstaklingi þar sem hann er staddur hverju sinni.“
Kærleikssamtökin hafa einblítt á málefni heimilislausra frá því í desember 2017. Hafa þau aðstoðað einstaklinga á tjaldsvæðinu í Laugardal, í Víðinesi, í Gistiskýlinu, í gámunum úti á Granda og einstaklinga á götunni. Auk þess hafa samtökin setið allmarga fundi með borgarfulltrúum, yfirmönnum á velferðarsviði og ÍTR.
„Við höfum unnið með þeim að ýmsum málum sem snerta aðstæður og stöðu einstaklingana, rætt vinnuaðferðir, lagt fram upplýsingar, ráðleggingar og lausnir,“ segir Sigurlaug. „Það sést að þær lausnir sem er verið að nota hjá sveitarfélögum skila litlu. Hindranir í kerfinu, svo sem ónæg heilbrigðis-, félags- og húsnæðisþjónusta viðhalda vítahringnum sem heimilislausir eru fastir í og ýta í mörgum tilfellum undir aukna neyslu og vonleysi. Kærleikssamtökin hafa bent á það sem er að og það sem einstaklingarnir upplifa sem andlegt ofbeldi og jafnvel andlega nauðgun, einelti og afar neikvæða framkomu í sinn garð.“
Að hennar mati eru stefnubreytingar í stjórnmálunum eitt helsta vandamálið og hún bendir á að samkvæmt áliti Umboðsmanns Alþingis frá 2016 uppfylli reglur sveitarfélagana ekki lög um félagsþjónustu. Erlendir einstaklingar sem leita hingað hafi töluverðan forgang, samanber samning borgarinnar við Útlendingastofnun um þjónustu við umsækjendur um alþjóðlega vernd.
Samtökin hafa lagt fram beiðni um samstarf við borgina og samkvæmt Sigurlaugu stendur hún enn. Þegar hafa samtökin fundað með minnihlutanum en meirihlutinn ekki enn orðið við beiðninni.
„Kærleikssamtökin eru með prógram sem byggir á lausnum, sem er hægt að nota bæði sér og samhliða öðrum úrræðum. Til að ná fram lausn þá verður að taka jafnt á húsnæðisvanda, að byggja fólk aftur upp og skapa fjárhagslegan stöðugleika. Fókusinn okkar er að laga og leysa hindranir en aðferðir sveitarfélaga eru að setja plástur á ástandið í stað þess að bera sína ábyrgð samkvæmt lögum eins og þeim ber skylda til. Við erum bjartsýn og vitum hvernig á að leysa núverandi stöðu heimilislausra með því sem er til staðar, það er með húsnæði og fjármagni.“
Þjónustumiðstöð Vesturbæjar, Miðborgar og Hlíða hefur umsjón með Gistiskýlinu. Hrafnhildur Ólöf Ólafsdóttir deildarstjóri ræddi við DV.
Hvernig samrýmist það lögum um réttindi fatlaðs fólks og NPA reglugerð að maður bundinn við hjólastól þurfi að leita til Gistiskýlisins á hverjum degi og fái enga aðstoð?
„Við getum ekki af persónuverndarástæðum upplýst um samskipti og stuðning við viðkomandi einstakling en í sambærilegum málum er leitast við að kynna einstaklingum rétt sinn og aðstoða á allan hátt við að fá þá þjónustu sem viðkomandi þarfnast. Einstaklingar eru aðstoðaðir við að fá inni á gistiheimili og er boðinn stuðningur en viðkomandi einstaklingur verður að vilja þiggja þá aðstoð sem við bjóðum. Það heyrir til algjörra undantekninga að fatlaðir einstaklingar leiti til Gistiskýlisins.“
Teljið þið að frelsi einstaklinga sé nægt í Gistiskýlinu?
„Gestir Gistiskýlisins eru beðnir um að sýna öðrum gestum tillitssemi og halda næturró“ og enn fremur. „Vegna opnunartíma Gistiskýlisins verðum við að biðja gesti um að yfirgefa skýlið klukkan 10 á morgnanna. Hægt er að koma með mat með sér og borð upp í matsal á þeim tímum sem matsalurinn er opinn.“
Við DV sögðu bæði Stefán og Örn hins vegar að ekki mætti taka mat með sér inn.
Er öryggi eigna fólks tryggt á staðnum?
Hrafnhildur segir: „Við reynum að tryggja öryggi eigna fólks með því að bjóða gestum upp á læsta skápa, en það eru ekki allir gestir tilbúnir að nýta sér þann möguleika.“
Hvað varðar plássleysi og skort á einkalífi segir hún:
„Aðsóknin á gistingu í Gistiskýlinu er mjög mikil en skýlið er það eina sinnar tegundar á Íslandi og ekkert annað sveitarfélag rekur slíka starfsemi. Vegna aðsóknarinnar var fleiri dýnum bætt við tímabundið en unnið er að standsetningu á öðru neyðarskýli og verður það vonandi tilbúið til notkunar í haust.“
