Hilmar Þór Hilmarsson, prófessor við Háskólann á Akureyri, telur útilokað að Ísland gangi í ESB áður en kjörtímabil Donalds Trumps Bandaríkjaforseta er á enda. Það hefur þó ekkert með hugsanlega afstöðu Trumps til Evrópusambandsaðildar Íslands að gera heldur einfaldlega þá staðreynd að aðildarferlið tekur mjög langan tíma.
Digurbarkalegar yfirlýsingar Bandaríkjamanna um að innlima eigi Kanada og Grænland í Bandaríkin hafa vakið mörgum ugg í brjósti. Baldur Þórhallsson, prófessor við Háskóla Íslands, segir tímaspursmál hvenær Trump beinir sjónum sínum að Íslandi.
Baldur telur að Bandaríkjamenn muni krefjast þess að Ísland verði leppríki Bandaríkjanna og leggjast gegn frekara Evrópusamstarfi Íslendinga. „Nýir valdhafar telja að Evrópusambandið vinni gegn hagsmunum Bandaríkjanna og að Grænland eigi að tilheyra Bandaríkjnum. Í ljósi þessa kæmi ekki á óvart að bandarísk stjórnvöld beittu sér gegn því að Íslandi tæki aftur upp aðildarviðræðurnar við ESB,“ skrifar Baldur.
En að mati Hilmars er ESB-aðildin svo langsótt að þetta skiptir ekki máli. Aðspurður hvort líklegt sé að Ísland sé á leiðinni í ESB, segir Hilmar í viðtali við DV:
Nei, ég held að Ísland sé ekki á leiðinni í ESB á næstunni. Það er eins og sumir haldi að aðild að ESB myndi tryggja öryggi Íslands en það er að mínum dómi ekki raunhæft. ESB er ekki með sameiginlegan her og hefur verið undir öryggisregnhlíf Bandaríkjanna í gegnum NATO. Margir leiðtogar Evrópu hafa nú áhyggjur og óttast að þessi öryggisregnhlíf sé horfin. Það tæki mörg ár að byggja upp ESB her sem kæmi í staðinn fyrir NATO.
Donald Trump, forseti Bandaríkjanna, fer nú mikinn og talar um Kanada sem hugsanlegt fylki í Bandaríkjunum og yfirtöku á Grænlandi sem hugsanlega yrði þá líka fylki í Bandaríkjunum. J.D. Vance, varaforseti Bandaríkjanna, heimsótti bandaríska herstöð á Grænlandi í vikunni. Sem betur fer er Ísland fjarri Úkraínustríðinu á meginlandi Evrópu en nærri norðurslóðum þar sem spennan vex og áhyggjur sumra því skiljanlegar.
Samvinna og samskipti Bandaríkjanna og Íslands hafa gengið vel í áratugi. Öryggishagsmunir Bandaríkjanna og Íslands fara saman. Þó er enginn öruggur í heimi stórveldasamkeppni þar sem sá sterki ræður.
Þegar Mike Pence, varaforseti Bandaríkjanna í fyrri stjórn Donald Trumps, heimsótti Ísland 2019 boðaði hann ekki neinar grundvallarbreytingar á varnarsamstafi ríkjanna. Síðan þá hefur hernaðarviðvera Bandaríkjanna á Íslandi aukist, ekki minnkað. Bæði ríkin hafa viljað auka þessa hernaðarviðveru. Staðreyndin er sú að land eins og Ísland verður að taka visst tillit til þess ríkis sem það hefur tvíhliða varnarsamning við. Það má segja að við séum á verndarsvæði Bandaríkjanna.“
„Þó við séum ekki í ESB erum við á evrópska efnahagssvæðinu og flytjum mest af okkar vörum og þjónustu inn á þetta svæði. Ég hef ekki heyrt neitt frá Trump stjórninni um að hún fari að skipta sér af þessum viðskiptum. Bandaríkin eru líka mikilvægt viðskiptaland fyrir okkur.
Núverandi ríkisstjórn hyggst halda þjóðaratkvæðagreiðslu til að kanna hug þjóðarinnar til aðildar að ESB á kjörtímabilinu. Eða eins og stendur í stefnuyfirlýsingu hennar: „Þjóðaratkvæðagreiðsla um framhald viðræðna um aðild Íslands að Evrópusambandinu fer fram eigi síðar en árið 2027.“ Svo hafa sumir innan þeirra raða nefnt að það þurfi að flýta þessu.
Verði niðurstaða þjóðaratkvæðagreiðslunnar 2027 að fara í aðildarviðræður þyrfti að ljúka þeim viðræðum og halda síðan aðra þjóðaratkvæðagreiðslu um þann samning sem næðist við ESB. Það getur tekið allmörg ár og næðist varla fyrir Alþingiskosningar 2028.
Ýmis flókin mál yrðu á dagskrá á meðan á aðildarviðræðum stæði ef af þeim verður á annað borð. Sérstaklega vandasamir yrðu samningar um sjávarútvegskafla og landbúnaðarkafla ESB, sem því miður voru ekki ræddir þegar Ísland sótti um aðild að ESB 2009. Umsóknin um ESB aðild var dregin til baka áður en til þess kom og því fengum við aldrei nein svör við þeim mikilvægu spurningum sem hefðu vaknað ef kaflarnir hefðu verði opnaðir og ræddir ítarlega við Brussel. Fleiri mál gætu orðið erfið.“
Hilmar bendir einnig á að breyta þurfi stjórnarskránni ef Ísland ætlar að gerast aðili að ESB. Stjórnarskrárbreyting kallar sem slík á þjóðaratkvæðagreiðslu, enda felur ESB-aðild í sér töluvert valdaframsal til Brussel.
„Til þess að stjórnarskrárbreyting taki gildi þarf rjúfa þing og boða til Alþingiskosninga og fyrsta verk nýkjörins þings eftir kosningar væri að greiða aftur atkvæði um tillöguna óbreytta.
Varðandi ESB aðild erum við væntanlega að tala um tvennar þjóðaratkvæðagreiðslur, þ.e. ef aðildarviðræður við ESB verða samþykktar í fyrri þjóðaratkvæðagreiðslunni. Seinni þjóðaratkvæðagreiðslan yrði um þann samning sem næðist við ESB. Svo þarf að breyta stjórnarskránni.
En hvernig ætlar ríkisstjórnin að standa að þessu? Hvernig lítur hugsanleg tímatafla um ESB aðild út? Um það er ekki getið í stuttri stefnuyfirlýsingu. Aðeins er sagt:
„Þjóðaratkvæðagreiðsla um framhald viðræðna um aðild Íslands að Evrópusambandinu fer fram eigi síðar en árið 2027.“
Ég sé enga möguleika á að ESB aðild sé að koma á þessu seinna kjörtímabili Donalds Trumps og þó hún fengist myndi hún að mínum dómi ekki tryggja öryggi Íslands eins og staðan er nú.“
