„Við myndun meirihluta í borgarstjórn fær enginn stjórnarmyndunarumboð og því er enginn þrýstingur á að það þurfi að gera einhvern flokk að stærsta flokkinum til að fá umboð til að mynda ríkisstjórn. Óþarfi er að kjósa strategískt – þú þarft bara að vera viss um að flokkar geti unnið saman. Þau sem geta myndað stjórn þau gera það bara. Sjálfstæðisflokkurinn hefur reyndar verið stærstur í borginni síðan 2014 án þess að vera með borgarstjórastólinn eða meirihluta. Einungis því hann hefur ekki getað myndað meirihluta.“

Á forsetinn að velja forsætisráðherrann?

Dóra Björt segir að þessi ofuáhersla á stjórnmyndunarumboðið skaði lýðræðið og hafi ýtt fólki sem ætlaði sér að kjósa Pírata yfir í að kjósa taktískt til að hafa meiri áhrif á hvaða flokkur yrði stærstur. Stjórnmyndunarumboðið sé tímaskekkja:

„Nú veit ég að við Píratar þurfum að taka til hjá okkur, það er alveg ljóst og ég er bara spennt fyrir næstu misserum. En við vitum að við misstum atkvæði meðal annars vegna þess að fólk kaus Samfylkingu og Viðreisn strategískt með von um að Sjálfstæðisflokkur yrði ekki stærstur og myndi ekki fá stjórnarmyndunarumboðið. Þessar áhyggjur af stjórnarmyndunarumboðinu er vond skekkja sem hefur áhrif neikvæð á lýðræðið. Hún hyglir þeim stærstu og ýtir okkur í átt frá því að fleiri raddir heyrist. Þetta stjórnarmyndunarumboð er gamaldags, tefur ferlið og færir valdið til forseta – jafnvel þó þetta sé hálfgert formsatriði. Forseti á heldur ekki að velja forsætisráðherra. Ef ekki flokkarnir sín á milli þá frekar þjóðin.“

Bókstafurinn

Miðað við lagabókstafinn virðist þó vera erfitt að taka stjórnarmyndunarumboðið alveg út úr umræðunni um alþingiskosningar, að minnsta kosti formlega séð. Eins og flestir ættu að vita standa nú yfir stjórnarmyndunarviðræður í kjölfar þess að Kristrún Frostadóttir formaður Samfylkingarinnar fékk umboð Höllu Tómasdóttur forseta Íslands til að mynda ríkisstjórn.

Árið 2015 var varpað fram þeirri spurningu á Vísindavef Háskóla Íslands hvaða reglur gildi um veitingu umboðs til stjórnarmyndunar að loknum alþingiskosningum. Til svara varð Björn Reynir Halldórsson sagnfræðingur sem benti í svari sínu á þriðju grein laga um stjórnarráð Íslands, sem enn er í gildi, en þar segir:

„Forseti Íslands skipar forsætisráðherra. Forseti Íslands skipar aðra ráðherra samkvæmt tillögu forsætisráðherra. Forseti Íslands veitir forsætisráðherra og ráðuneyti hans sem og einstökum ráðherrum lausn frá embætti samkvæmt tillögu forsætisráðherra.“

Björn segir að samkvæmt þessu þurfi sá stjórnmálamaður sem vilji mynda ríkisstjórn umboð forseta Íslands til þess. Um veitingu umboðsins gildi engar reglur og misjafnt hafi verið eftir forsetum hvernig staðið hefur verið að því og ekki hafi alltaf verið leiðtogi stærsta flokksins sem hafi verið fyrstur til að fá það.

Einnig má í þessu samhengi líta til 15. greinar stjórnarskrárinnar og þeirrar 17.:

„Forsetinn skipar ráðherra og veitir þeim lausn. Hann ákveður tölu þeirra og skiptir störfum með þeim.“

„Ráðherrafundi skal halda um nýmæli í lögum og um mikilvæg stjórnarmálefni. Svo skal og ráðherrafund halda, ef einhver ráðherra óskar að bera þar upp mál. Fundunum stjórnar sá ráðherra, er forseti lýðveldisins hefur kvatt til forsætis, og nefnist hann forsætisráðherra.“

Formlega séð á því forsetinn að hafa aðkomu að því hver myndar ríkisstjórn þótt áhrif hans í þessum efnum séu vissulega takmarkaðri í raun og veru en þessi ákvæði gefa til kynna.

Það virðist því vera vandkvæðum bundið að losna alfarið við stjórnarmyndunarumboðið eins og Dóra Björt leggur til.