„Eft­ir ára­lang­ar umræður um börn sem voru vistuð á veg­um rík­is og sveita­fé­laga við skelfi­leg­ar aðstæður og til­raun­ir yf­ir­valda til að tak­marka hvað skal rann­saka og hvað ekki, er umræðunni hreint ekki lokið.“

Svona hefst pistill sem Þráinn Bj. Farestveit, framkvæmdastjóri áfangaheimilisins Verndar, skrifar en pistillinn birtist í Morgunblaðinu í dag. Í pistlinum ræðir Þráinn um vistheimili í ljósi umræðunnar um þau undanfarið.

„Hrika­leg­ar lýs­ing­ar á stöðugu of­beldi, niður­læg­ingu og af­skipta­leysi ein­kenna frá­sagn­ir þeirra sem hafa haft kjark og þor til að stíga fram. Það eitt að koma fram fyr­ir alþjóð og lýsa stöðu sinni og upp­lif­un af dvöl sinni sem börn krefst mik­ils styrks. Því miður treysta marg­ir sem hafa sög­ur að segja sér ekki í umræðuna. Einnig er stór hóp­ur þeirra lát­inn, langt fyr­ir ald­ur fram. Þeir hafa enga rödd.“

Í mars árið 2007 tóku lög um skipan nefndar til að kanna starfsemi víst- og meðferðarheimila fyrir börn gildi. Þráinn segir að svokölluð vistheimilanefnd hafi verið sett á fót og að hún hafi rannsakað mál þeirra heimila sem rekin voru af ríkinu. Nefndin lauk störfum í lok árs 2011. „Það var þó strax ljóst að lög­un­um var ekki ætlað að skoða heim­ili sem sveit­ar­fé­lög höfðu nýtt til vist­un­ar barna við sam­bæri­leg­ar aðstæður og lýst hafði verið í svo kölluðu Breiðavík­ur­máli,“ segir Þráinn.

„Þegar vinna vistheim­ila­nefnd­ar fór af stað komu fram fjöl­marg­ar til­kynn­ing­ar um áþekka hátt­semi á öðrum stofn­un­um og heimil­um öðrum en þeim sem koma fram í lög­um vistheim­ila­nefnd­ar og af­mörk­un þeirra. Vistheim­ila­nefnd skráði niður all­ar tilkynn­ing­ar þess efn­is, en þeim var öll­um vísað frá enda ekki heim­ild til greiðslu bóta nema könn­un vistheim­ila­nefnd­ar hefði farið fram. Það var strax ljóst að stór hóp­ur ein­stak­linga var í raun und­an­skil­inn í þeim lög­um sem vistheim­ila­nefnd var ætlað að vinna eft­ir.“

Þráinn segir að þeim sem fengu ekki áheyrn hjá vistheimilanefndinni hafi verið vísað út á gaddinn. „Án þess að í þess­ari grein sé ætlað að fara yfir alla vinnu vistheim­ila­nefnd­ar var það þó ljóst að þegar nefndaráliti alls­herj­ar- og mennta­mála­nefnd­ar var skilað inn vegna máls­ins vek­ur hún at­hygli á því að mikl­um fjölda barna var ráðstafað af stjórn­völd­um á einka­heim­il­um og að mik­il­vægt væri að þeir ein­stak­ling­ar fengju jafn­framt að gera upp vist­un sína á slík­um heim­il­um með þeim hætti að hið op­in­bera skapaði vett­vang þar sem þeir gætu greint frá aðstæðum sín­um,“ segir hann.

„Í umræðu síðustu daga virðist enn vera á huldu hvaða ráðuneyti fari með mála­flokk­inn og hver á að bera ábyrgð en vilji virðist vera til að málið verði skoðað. Ég tel mik­il­vægt að öll­um sem telja að á sér hafi verið brotið verði sinnt. Hvar og hvernig vist­un­in hafi farið fram sé í raun auka­atriði. Börn­um var komið fyr­ir hingað og þangað með aðkomu rík­is og sveita­fé­laga og þar ligg­ur hund­ur­inn graf­inn (ábyrgðin).“

„Vít­is­k­völ“

Þráinn ræddi á sínum tíma um þessi má við einn nefndarmanna vistheimilanefndar þar sem hann vildi vekja athygli á stöðu sinni og annarra barna sem vistuð voru á heimilum sem sveitarfélög nýttu til vistunar.

„Í því sam­tali var al­veg ljóst að önn­ur heim­ili en þau sem ríkið stóð að væru ekki til skoðunar. Sú afstaða kom fram að ekki væri ástæða til að sinna öðrum mál­um. Þau heim­ili sem ekki voru á ábyrgð rík­is­ins en sveit­ar­fé­lög­in nýttu sér til vist­un­ar fyr­ir börn voru fjölda­mörg og þar voru börn oft­ast eft­ir­lits­laus. Vist­in reynd­ist mörg­um börn­un­um erfið og stund­um al­ger vít­is­k­völ, þar sem mikið of­beldi átti sér stað, bæði and­legt, kyn­ferðis­legt og lík­am­legt.“

Hann segir að afskiptaleysið hafi verið algert. „Fjöldi barn­anna beið þess aldrei bæt­ur og lést fyr­ir ald­ur fram. Aðrir báru og bera kvöl sína í hljóði og hafa í raun ekki leitt hug­ann að því að á ein­hverj­um tíma­punkti yrði ein­hver sem rétti fram hönd þar sem órétt­lætið fengi and­lit,“ segir hann.

„Það er rétt­læt­is­mál fyr­ir okk­ur sem fyr­ir rang­læt­inu urðum að stjórn­völd stígi fram fyr­ir skjöldu með ein­hverj­um hætti og bendi á hvað bet­ur hefði mátt fara og hvernig er hægt að mæta þess­um stóra hóp. Við verðum að draga lær­dóm af mis­tök­um fortíðar til þess að ekk­ert sam­bæri­legt ger­ist aft­ur. En svo að það megi verða þarf að horf­ast án und­an­bragða fram­an í þessa ljótu sögu.“