Það er stund lægða á milli grámyglulegan janúareftirmiðdag er blaðamaður bankar upp á í Vesturbæ Reykjavíkur. Húsráðandi verður þó seint kallaður grámyglulegur. Það er hann Ögmundur Jónasson, fyrrverandi þingmaður, ráðherra og formaður BSRB, sem kemur snarlega til dyra og býður blaðamanni inn í hlýjuna. Heimili hans hefur sál, sál sem gjarnan fylgir heimilum þar sem fjölskyldur hafa búið um margra ára bil. Hér hefur verið líf, börn, barnabörn, hlátur, grátur, gleði og sorg. Ögmundur er kominn á eftirlaun. En frá hugsjónum sínum fær hann þó engan frið. Þar brennur eldmóðurinn sem aldrei fyrr og nú hefur Ögmundur farið af stað með fundaröð þar sem ætlunin er að takast á við eitt helsta þrætuepli í pönnukökuboðum á Íslandi síðustu áratugi – kvótann.
Þetta er brot úr helgarviðtali DV við Ögmund sem birtist í nýjasta tölublaði DV.
Ekki barátta við vindmyllur
Er ekki baráttan við kvótakerfið svolítið álíka og barátta Don Kíkóta við vindmyllurnar?
„Undiraldan í samfélaginu er núna að rísa af slíkum þunga að stjórnmálamenn munu sjá sig knúna til að gera róttækar breytingar á kerfinu. Ef ekki, þá þekkja þeir ekki sinn vitjunartíma. Það er einkum tvennt sem er að galopna augu þjóðarinnar þessa dagana. Annars vegar er það spillingarmál Samherja í Namibíu og hins vegar er það nokkuð sem hefur gert mörgum hverft við, en það er sú staðreynd að Hæstiréttur hefur gefið stórútgerðunum skotleyfi á almenning með dómi í makrílmálinu svonefnda.
Stóru sjávarútvegsfyrirtækin í landinu voru ósátt við að fá ekki að sitja ein að makrílnum sem kom í áður óþekktum torfum inn á flóa og firði og bjargaði efnahag landsins eftir hrunið. Hæstiréttur gaf stórútgerðunum þá grænt ljós á skaðabótakröfu á hendur almenningi.
Meintur glæpur samfélagsins er sá að þáverandi sjávarútvegsráðherra, Jón Bjarnason, hafði í samræmi við fyrstu grein laga um stjórn fiskveiða viljað að smærri útgerðir fengju einhvern aðgang að þessum nýja nytjafiski svo styrkja mætti byggðir um allt land við erfiðar aðstæður. Nei, takk, við viljum allt inn í okkar kvóta, bæði gamalt og nýtt, sögðu stórfyrirtækin og hafa nú heimild Hæstaréttar til að gera fjárkröfu á sjúkrahúsin okkar, bráðamóttökuna, barnaskólana, það er að segja, okkur öll sem skattgreiðendur.“
Að sögn Ögmundar er því svar við spurningu blaðamanns skýrt.
„Ég svara henni alveg tvímælalaust og afgerandi neitandi. Það er ekki verið að berjast við vindmyllur. Það er verið að berjast við veruleika sem ég tel að við sem samfélag viljum breyta og verðum að breyta.“
Til róttækrar skoðunar
Fundir Ögmundar um kvótamálin eru liður í fundaröð á hans vegum – Til róttækrar skoðunar – en um þetta tiltekna málefni hefur hann fengið til liðs við sig Gunnar Smára Egilsson, blaðamann og einn stofnenda Sósíalistaflokksins. Fyrsti fundurinn var haldinn laugardaginn 11. janúar í Þjóðmenningarhúsinu og var þar, að sögn Ögmundar, húsfyllir.
„Þetta var fyrsti fundur af mörgum. Hann var gríðarlega kraftmikill, svo fjölmennur að margir urðu frá að hverfa. Það var engin tilviljun að ég leitaði til Gunnars Smára því hann hefur skrifað um málefnið í langan tíma bæði af gagnrýni og mikilli þekkingu og viti og er nálgun hans auk þess nýstárleg. Það verður fundur á Akranesi laugardaginn 1. febrúar og síðan verður förinni haldið áfram til Þorlákshafnar og við munum svo fara víðar um landið. Þjóðin þarf öll að taka þessa umræðu.“
Ögmundur gefur ekki mikið fyrir kvótakerfið eins og við höfum þekkt það undanfarna þrjá áratugi. En hvað með þau rök, þá réttlætingu sem fylgdi kvótakerfinu? Sjónarmið um vernd fiskistofnanna og til að sporna gegn ofveiði?
Tveir ólíkir þættir kvótans
Umræða um kvóta snýst um tvo ólíka þætti. Annars vegar fiskveiðistjórnunarkerfi til að vernda fiskistofnana og fyrirbyggja ofveiði, og hins vegar kvóta sem hlutdeild í auðlind. Það er seinni þátturinn sem gagnrýni Ögmundar lýtur að. Kvótanum í núverandi mynd var komið á með lögum árið 1990.
„Þau lög hafa reynst okkur mikill skaðvaldur í mörgu tilliti. Kerfið hefur þannig valdið gríðarlegri byggðaröskun, misrétti í þjóðfélaginu og svo spillingu líka. Við fáum innsýn í þetta öðru hverju. Við þekkjum það náttúrlega öll hvernig kvótinn hefur færst á milli byggðarlaga, landshorna á milli og þekkjum vel hvernig sala, verslun með kvóta og svo leiga hefur fært mörgum mikinn auð í vasann á meðan lífsviðurværi annarra hefur verið numið á brott.
Svo má bæta því við að verslun með óveiddan fisk, afla morgundagsins sem er þó raungerður í bankakerfinu núna með veðveitingum og fjárfestingum utan greinarinnar, hún færði auð upp úr sjónum, út úr útgerðinni, frá byggðunum og síðan út fyrir landsteinana. Þetta er ein af skýringunum á hruninu, eða það er ég sannfærður um. Þannig að kvótakerfið hefur sitt af hverju á samviskunni.“
Þar með hefur kvótinn í reynd gengið gegn upphafsákvæði laganna sem kveður á um að nytjastofnar séu sameign þjóðarinnar og eigi að styrkja byggðir landsins.
„Á þessari fyrrum glæsilegu verstöð eru aðeins gerðir út tveir litlir bátar“
Ögmundur nefnir fjölda byggða á Íslandi sem kvótinn hefur leikið grátt. Til að mynda Akranes.
„Núna á síðustu 15 árum þá var góður ásetningur þeirra sem voru á bak við sameiningu Haralds Böðvarssonar og Granda, frá Akraness hálfu allavega. En síðan leiddi þetta til þess að Skagamenn missa undirtökin í hinu nýja, sameinaða fyrirtæki og allt hverfur á brott frá Akranesi þvert á loforð og heitstrengingar. Á þessari fyrrum glæsilegu verstöð eru aðeins gerðir út tveir litlir bátar að því er mér er sagt.
Ég get nefnt fjölda annarra sveitarfélaga. Allir bæir á Reykjanesi að Grindavík undanskilinni. Þorlákshöfn hefur orðið fyrir hverju áfallinu á fætur öðru, allir bæir á Vestfjörðum nema kannski Bolungarvík. Svo er það Húsavík á norðausturhorninu og dæmin eru víðar. Alls staðar heyrum við sömu söguna. Því var haldið fram að besta leiðin til að tryggja byggðina væri að fá öflugt sjávarútvegsfyrirtæki til að taka yfir útgerðina og kvótann. Stuttu síðar, stundum eftir fáein ár, en stundum eftir aðeins nokkra mánuði var kvótinn hins vegar á burt og með honum vinna fólksins.“
En hvað ef núverandi kvótakerfi verður lagt niður? Væri það strax skárra ef hægt væri að fyrirbyggja að kvótinn safnaðist á hendur fárra? Hvernig sérðu fyrir þér framtíðina án núverandi fyrirkomulags?
„Í mínum huga þarf fyrst að ná kvótanum heim og það er yfirskrift þessara funda sem ég stend fyrir þessa dagana: Gerum Ísland heilt á ný – kvótann heim. Þetta þýðir að tryggt verði ekki bara í orði heldur á borði að sjávarauðlindin sé eign samfélagsins, fólksins sem byggir Ísland. VG var á sínum tíma með hugmynd um fyrningu kvótans og að drjúgur hluti hans færi til byggðanna. Samfylkingin var einnig með fyrningu á sinni stefnuskrá og Frjálslyndir voru beinlínis stofnaðir um afnám kvótakerfisins.
Svo voru einstaklingar í öðrum flokkum að beita sér fyrir breytingum. Það er engin ein patentlausn á þessu. En fyrsta skrefið er að rjúfa þessa hefðartengingu sem greinilega er að ná rótfestu í dómskerfinu. Það er illt ef Hæstiréttur landsins ætlar að innsigla ranglætið með lagatúlkun í þágu einkahagsmuna og þá þvert á lagaákvæði sem vísa til byggðasjónarmiða og almannahags. Þar næst þarf að finna út hvernig heimildum til veiða verði ráðstafað og hvernig megi tengja þær í ríkara mæli við byggðirnar. Sumir vilja allt á uppboð. En þar með væri eftir sem áður óvissan skilin eftir í byggðunum.“
Viðtalið við Ögmund má lesa í helgarblaði DV
