Öllum sem starfa á íslenskum vinnumarkaði er skylt að greiða iðgjöld í lífeyrissjóð og vinnuveitendum þeirra skylt að standa skil á mótframlagi. Þessum greiðslum er ætlað að tryggja einstaklingum framfærslu á efri árum. Einnig tryggir almannatryggingakerfið eldri borgurum ellilífeyri, hafi þeir ekki unnið sér inn nægilegan rétt hjá lífeyrissjóði, svo sem vegna skammrar veru á íslenskum vinnumarkaði eða örorku, eða hafi af öðrum sökum ekki tryggt sér nægilega háar greiðslur frá lífeyrissjóðum sínum. Lífeyriskerfið getur oft verið illskiljanlegt og margir brenna sig á því að þegar starf hefur verið lagt niður sökum aldurs, og áhyggjulaus efri árin eiga að hefjast, að hafa ekki með nægjanlegum hætti kynnt sér hvað felst í því að fá slíkar greiðslur. Hér eru því nokkur atriði sem gott er að hafa í huga varðandi lífeyri.
Þrískipt lífeyriskerfi
Lífeyriskerfinu á Íslandi má skipta í þrjá meginþætti; almannatryggingar, lífeyrissjóði og séreignarsparnað. Að ýmsu er að huga varðandi þessa þrjá ólíku þætti sem verður vikið nánar að hér.
Almannatryggingar
Þeir sem eru eldri en 65 ára og hafa að minnsta kosti búið á Íslandi í þrjú ár eiga einhvern rétt á ellilífeyri frá almannatryggingakerfinu. Almannatryggingakerfið er opinbert tryggingakerfi og er fjármagnað með sköttum. Miðað við full réttindi er óskertur ellilífeyrir frá Tryggingastofnun 248.105 krónur á mánuði, en þeir sem búa einir geta átt rétt á svonefndri heimilisuppbót sem er 62.695 krónur á mánuði árið 2019.
Lífeyrissjóðir
Allir þeir sem starfa á íslenskum vinnumarkaði eiga að greiða iðgjöld í lífeyrissjóð. Um svonefnda skylduaðild er að ræða. Fjölmargir lífeyrissjóðir eru starfræktir á Íslandi, og starfar 21 lífeyrissjóður innan vébanda Landssambands lífeyrissjóða. Sumir sjóðanna eru opnir öllum á meðan aðrir gera skilyrði um að sjóðfélaga starfi innan ákveðinna starfsgreina. Skyldulífeyrisréttindi erfast ekki.
Séreign
Séreign eða viðbótarlífeyrissparnaður er frjáls sparnaður sem kemur til viðbótar við skyldulífeyrinn. Engum er skylt að greiða í séreignasjóð en það getur þó verið mikilvæg viðbót við almenna skyldusparnaðinn. Séreign er hægt að taka út í einu lagi við 60 ára aldur eða á lengri tíma, sjóðfélagi getur valið það sjálfur. Séreign erfist líka að fullu til erfingja. Um hagstæðan sparnað er að ræða þar sem launagreiðandi greiðir mótframlag sem er að minnsta kosti 2 prósent en getur verið hærri eftir kjara– eða ráðningarsamningum viðkomandi. Séreign er einnig hægt að nota við kaup á fyrstu íbúð eða til að borga niður höfuðstól fasteignalána. Eins hafa greiðslur úr viðbótarlífeyri ekki sömu víxlverkun við almannatryggingakerfið og hefðbundnar greiðslur skyldulífeyris, en það er útbreidd mýta að séreign sé best að taka út í einu lagi, áður en sótt er um lífeyri frá TR til að verða ekki fyrir skerðingu. Slíkar skerðingar áttu sér stað áður fyrr, en þessu var breytt fyrir um áratug og engin tenging er nú milli greiðslna TR og séreignar. Ef séreign er tekin út í einu lagi fyrir 67 ára aldur og lögð inn á reikning þarf að greiða fjármagnstekjuskatt af vöxtunum, eins þarf að greiða tekjuskatt af séreigninni og fellur eingreiðsla í hærra skattþrep en ef um mánaðarlegar greiðslur væri að ræða.
Skerðingarnar ógurlegu
Ellilífeyrinn frá Tryggingastofnun er tekjutengdur. Eftir því sem eldri borgarar fá hærri fjárhæðir frá lífeyrissjóðum sínum, þeim mun lægri verður greiðslan frá TR. Þetta fyrirkomulag hefur verið gagnrýnt í gegnum tíðina. Helsta gagnrýnin lýtur að því að upphaflega hafi lífeyrissjóðunum verið ætlað að verða viðbót við almannatryggingakerfið og því telja margir skjóta skökku við að tekjutengja ellilífeyrinn með þeim hætti sem tíðkast í dag.
Ef greiðslur frá lífeyrissjóði fara yfir vissa krónutölu falla greiðslur frá TR niður að fullu. Líkt og áður segir skerða þó greiðslur frá séreign ekki greiðslur frá TR svo það er til mikils að vinna að tryggja sér væna summu frá séreignasjóði. Allar skattskyldar tekjur geta leitt til skerðingar, greiðslur úr lífeyrissjóðum, atvinnutekjur, fjármagnstekjur og fleira. Hins vegar skerðir fjárhagsaðstoð sveitarfélags og séreign ekki. Tekjur hafa þó engin áhrif ef lífeyrisþegi velur að fara á hálfan lífeyri frá TR á móti hálfum lífeyri frá lífeyrissjóð sínum. Til að nýta þetta úrræði þarf að uppfylla viss skilyrði til dæmis að samanlögð réttindi frá TR og lífeyrissjóðum séu að lágmarki sama fjárhæð og fullur ellilífeyrir hjá TR, eða að lágmarki 248.105. Á vefsíðu TR er reiknivél þar sem hægt er að slá inn mismunandi forsendur og sjá hvaða áhrif lífeyrissjóðsgreiðslur eða atvinnutekjur hafa á ellilífeyrisgreiðslur.
Frítekjumark
Til að ellilífeyri frá TR skerðist þurfa atvinnutekjur að fara yfir svonefnt frítekjumark sem árið 2019 er 1,2 milljónir á ári, eða 100 þúsund á mánuði. Skerðingin er reiknuð út frá launum á ársgrundvelli. Þetta þýðir að einstaklingur sem fær 100 þúsund krónur í tekjur á mánuði allt árið er í sömu stöðu gagnvart TR og einstaklingur sem fær 400 þúsund krónur í tekjur á mánuði í aðeins þrjá mánuði á árinu. Heildartekjur beggja fara ekki yfir 1,2 milljóna króna frítekjumarkið og hvorugur verður því fyrir skerðingu. Síðan er svonefnt almennt frítekjumark, 25.000 krónur á mánuði eða 300.000 krónur á ári. Þetta frítekjumark á við um greiðslur úr lífeyrissjóðum. Tekjur umfram frítekjumörkin skerða greiðslur um 45 prósent hjá sambúðarfólki og 56,9 prósent hjá þeim sem búa einir. Ef tekjur einstaklings eru undir 574.344 krónur á mánuði þá á hann einhvern rétt til greiðslna frá TR, 511.849 krónur fyrir þá sem eiga rétt til heimilisuppbótar.
Jaðarskattar
Samspil almannatrygginga og lífeyrissjóðakerfisins getur valdið því að miklir jaðarskattar falli á eldra fólk. En hvað eru þessir jaðarskattar? Þeir eru óeiginlegir skattar sem skila sér til ríkisins frá skattgreiðendum. Til dæmis þegar lífeyrissjóðsgreiðslur skerða greiðslur frá almannatryggingakerfinu vegna tekjutengingar, þá lækka greiðslurnar úr almannatryggingakerfinu, sem skilar sér í sparnaði fyrir ríkið og heildarskattlagning á greiðslum til eldri borgara verður í reynd mun hærri en aðeins tekjuskatturinn.
Flýta eða seinka töku lífeyris
Það er hægt að fresta töku ellilífeyris til 80 ára aldurs og þá hækkar lífeyrir varanlega. Þetta gildir þó einungis fyrir einstaklinga sem fæddir eru eftir árið 1952. Sá sem vill nýta sér þetta úrræði verður einnig að fresta töku lífeyris hjá lífeyrissjóðum sínum. Að sama skapi er hægt að hefja töku lífeyris við 65 ára aldur, en þá lækkar lífeyrir varanlega. Í mörgum tilvikum getur borgað sig að bíða með að sækja um greiðslur frá Tryggingastofnun þar til látið er af störfum þar sem greiðslur TR eru, líkt og áður segir, tekjutengdar.
Hvar eru upplýsingarnar?
Eins og áður segir þá er hægt að nýta reiknivél á vefsíðu Tryggingastofnunar til að kanna hvernig tekjur og greiðslur úr lífeyrissjóðum skerða greiðslur TR. Á vefsvæðinu Lifeyrismal.is má finna ýmsar hagnýtar upplýsingar varðandi lífeyrismál og svo má sjá yfirlit yfir áunnin réttindi hjá lífeyrissjóðum inni á lífeyrisgáttinni.
