Guðmundur Oddsson hefur rannsakað mýtuna um Ísland sem stéttlaust þjóðfélag
Eftir hrun hafa umræður um stéttaskiptingu á Íslandi minnkað mikið á hinum pólitíska vettvangi og hin rótgróna hugmynd um Ísland sem stéttlaust þjóðfélag er aftur orðin áberandi – þrátt fyrir að eignaskipting sé mjög ójöfn í samfélaginu. Þetta segir Guðmundur Ævar Oddsson, lektor í félagsfræði við Norður-Michigan háskóla, sem hefur rannsakað hugmyndir Íslendinga um stéttaskiptingu og stéttaorðræðu í samfélaginu á undanförnum áratugum. Hann flytur fyrirlestur um efnið í Róttæka sumarháskólanum föstudaginn 18. ágúst.
Guðmundur hefur á undanförnum árum rannsakað hugmyndir Íslendinga um stéttaskiptingu og stéttadýnamík hér á landi. Hann segir að lengi vel hafi það verið viðtekin hugmynd að Ísland væri tiltölulega stéttlaust land.
„Það má eflaust rekja þessa hugmynd alveg til landnáms. Víkingarnir töluðu um að þeir væru allir jafnir – en þetta var auðvitað í hrópandi mótsögn til dæmis við það að þeir héldu þræla. Hér hefur því alltaf verið stéttaskipting. Í gamla íslenska landbúnaðarsamfélaginu var stéttaskiptingin mjög svipuð og á öðrum Norðurlöndum. Það var gríðarlegur munur á kjörum ríkra bænda og svo hjúa og leiguliða – svo ég tali nú ekki um niðursetninga. Á fyrri hluta 20. aldarinnar þegar iðnaðarsamfélagið fór að skjóta rótum var svo mikill munur á kjörum verkafólks og atvinnurekenda.
Stéttaskiptingin á Íslandi hefur því verið svipuð og á hinum Norðurlöndunum en vissulega minni en víðast hvar annars staðar á Vesturlöndum. Þetta sést á hlutlægum vísum eins og til dæmis tölum um tekjuójöfnuð, en hann hefur lengst af verið mjög lítill. Frá miðjum tíunda áratugnum og fram að hruni varð hins vegar gríðarleg aukning. Á mjög skömmu tímabili, frá 1995 til 2007, fór Ísland frá því að vera jafnast Norðurlandanna til þess að vera með ójöfnustu tekjuskiptinguna. Frá miðjum tíunda áratugnum varð Ísland því mun stéttskiptara þjóðfélag en það hafði áður verið í efnahagslegu tilliti.“
Í fræðigrein í The Sociological Quarterly frá því í fyrra rekur Guðmundur hvernig umræður um stéttir og stéttaskiptingu á hinu pólitíska sviði, bæði í Morgunblaðinu og á Alþingi, breyttust frá 1986 og til 2012.
„Í upphafi þessa tímabils voru það álitin sjálfsögð sannindi að Ísland væri tiltölulega stéttlaust þjóðfélag. Ég segi „tiltölulega“ því Íslendingar áttuðu sig alveg á því að hér væri einhver ójöfnuður en stéttaskipting var álitin það lítil að það tæki því varla að tala um hana. Frá miðjum níunda áratugnum byrjar efnahagslegur ójöfnuður og ekki síst tekjuójöfnuður hins vegar að aukast mjög hratt. Þetta var mesta aukning tekjuójafnaðar nokkurs OECD-ríkis á þessu tímabili. Þetta hafði mikil áhrif á umræðuna í samfélaginu. Með auknum ójöfnuði og tilkomu og sýnileika þverþjóðlegra kapítalista – útrásarvíkinganna – fór að fjara undan hugmyndinni um stéttleysi Íslands. Jafnvel fleiri en vinstri flokkarnir fóru að tala um Ísland sem stéttskipt samfélag, án nokkurra fyrirvara.“
„Eftir hrun minnkaði umræðan um stéttaskiptingu mikið. Ein ástæðan er eflaust sú að fjölmiðlar fjölluðu mikið um fall yfirstéttarinnar, fréttir af því að þessi og hinn væri að fara á hausinn, og margir upplifðu að stéttakerfið væri aftur að fletjast út,“ segir Guðmundur.
„Tekjuójöfnuðurinn minnkaði líka mikið eftir hrun. Ef við skoðum Gini-stuðullinn – sem hefur vissulega sínar takmarkanir – þá hrynur hann úr 0.44 í 0.25 frá 2007 til 2012. Ísland skar sig þannig frá öðrum hrunlöndum á borð við Írland og Grikkland þar sem ójöfnuðurinn stóð í stað eða hélt áfram að aukast eftir hrunið. Ástæðan fyrir þessu er ekki síst að fjármagnstekjur spiluðu svo stóran þátt í þessari aukningu hér á landi. Þegar hlutafjármarkaðurinn hrundi þá minnkaði ójöfnuðurinn mjög hratt aftur.
Það gleymist þó oft í umræðunni að það var ekki bara tekjuójöfnuður sem fór upp úr öllu valdi fyrir hrun heldur jókst ójöfnuður í eignaskiptingu líka – og þessi ójöfnuður hefur haldið áfram að aukast eftir hrun. Þó að ójöfnuður í tekjuskiptingu sé lítill á Íslandi í dag er hann mjög mikill þegar að kemur að eignaskiptingu. Eignaskiptingin á Íslandi er einhver sú ójafnasta sem um getur meðal samanburðarlanda okkar – það eru bara Bandaríkin og Sviss sem eru með ójafnari skiptingu. Þetta er mjög mikilvægt því eignaskiptingin ræður hvað mestu um stéttaskiptingu.
Það er því ekki hægt að halda því fram með góðu móti að hér sé efnahagslegt stéttleysi, það sé lítill munur þegar kemur að eignaskiptingu. En það má kannski enn halda því fram að menningarleg stéttaskipting sé tiltölulega lítil hér á landi miðað við víða annars staðar. Hér ganga sem dæmi rík og fátæk börn saman í almenningsskóla – einkaskólar eru mjög fáir – og allir eiga að minnsta kosti í orði kveðnu tækifæri á að fara mennta sig í háskóla án þess að sökkva sér í stjarnfræðilegar skuldir eins og til dæmis í Bandaríkjunum.“
Í rannsókn sem birtist nýlega í tímaritinu Acta Sociologica komast Guðmundur og Jón Gunnar Bernburg, prófessor við Háskóla Íslands, að þeirri niðurstöðu að meirihluti Íslendinga telji tækifæri sín til að komast áfram í þjóðfélaginu takmarkast af ýmsum þáttum – en þrátt fyrir það upplifir einungis lítill stöðu sína sem óréttláta. Þeir sem trúa því að tækifæri ráðist af kyni eða pólitískum tengslum eru líklegri til að upplifa þjóðfélagsstöðu sína óréttláta.
„Við skoðum meðal annars hversu mikilvægt Íslendingar telja það sé að eiga efnaða foreldra til þess að komast áfram í þjóðfélaginu. Við komumst að því að stór hluti Íslendinga trúir því að tækifæri til þess að komast áfram í samfélaginu takmarkist af ýmsum þáttum, s.s. fjölskyldubakgrunni, kyni og félagslegum tengslum. Rúm 80 prósent Íslendinga telja þannig að það sé mjög mikilvægt að þekkja rétta fólkið til að komast áfram í þjóðfélaginu og ríflega 40 prósent álíta það mikilvægt að eiga efnaða foreldra. Þannig að þótt þeir álíti þetta almennt vera jafnaðarþjóðfélag telja Íslendingar samt að það skipti máli að þekkja „rétta liðið“, svo dæmi sé tekið,“ segir Guðmundur.
„Þó svo margir trúi því að félagsleg staða takmarki tækifæri í lífinu upplifa flestir stöðu sína í samfélaginu sem tiltölulega réttláta og er lítill munur á lág-, millitekju- eða hálaunafólki hvað þetta varðar, sem dæmi. Það er raunar ekki mikill stéttamunur þegar kemur að óréttlætisupplifun Íslendinga nema meðal þess fólks sem telur að það sé mikilvægt að hafa pólitísk tengsl til að komast áfram í samfélaginu.“
Guðmundur heldur fyrirlesturinn „Stéttaskipting – stiklað á stóru“ í Róttæka sumarháskólanum föstudaginn 18. ágúst klukkan 17.30 í Múltí Kúltí við Barónsstíg 3.
