Dagný Kristjánsdóttir, prófessor í íslenskum nútímabókmenntum við Íslensku og menningardeild Háskóla Íslands, skrifar í Hugrás, vefriti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands, leikdóm um leiksýningu Þjóðleikhússins, Ronja Ræningjadóttir, sem frumsýnd var síðastliðinn laugardag.
Þjóðleikhúsið opnar leikárið með gullfallegri sýningu á söngleiknum um Ronju ræningjadóttur, eftir skáldsögu Astrid Lindgren, í leikstjórn Selmu Björnsdóttur.
Faðir og dóttir
Ronja ræningjadóttir (1981) var síðasta stóra skáldsagan fyrir börn sem Astrid Lindgren skrifaði. Eftir hana hélt hún áfram að skrifa minni sögur og texta en Bræðurnir Ljónshjarta (1973) og Ronja voru síðustu og dýpstu bækurnar hennar. Mikið hefur verið skrifað um þessi verk í barnabókafræðum enda „nóg til frammi“. Flestir eru þó sammála um að Ronja ræningjadóttir lýsi þroskasögu Ronju og sambandi hennar við föðurinn, Matthías. Hann elskar þetta einkabarn sitt heitt en hún verður að losa sig frá honum til að geta orðið sjálfstæð og elskað aðra menn eða konur.
Matthías skilur að hún þarf að þroskast og læra til að geta lifað af og bæði hann og Lovísa fela náttúrunni að sjá um að kenna Ronju að vera sterk og sjálfstæð. Hún þarf að glíma við lífshættuleg fyrirbæri eins og grádvergana sem leita uppi óttaslegin fórnarlömb og drepa þau. Rassálfarnir eru ekki hættulegir en afar einfaldir og alveg lausir við samúð eins og náttúran er. Skógarnornirnar eru hins vegar máli gæddar, grimmar og árásargjarnar – afar viðsjárverðar. Þær eru ekki gerðar eins óhugnanlegar í sýningunni og í bókinni, kannski til að hræða ekki börnin of mikið, en það verður að vera ljóst að Ronja og Birkir eru hræddari við þær en aðrar vættir af því að þær eru mannleg rándýr. Þegar Ronja hefur lært að búa í skóginum með þessum fyrirbærum er hún orðin fullvaxta – hún er „born out of the dark forces of nature“ eins og fræðimaðurinn Roni Natov segir.
Því miður þýðir það, samkvæmt Matthíasi, ekki að henni leyfist að beina ást sinni og virðingu að öðrum körlum en pabba sínum. Þar kemur hin vitra og magnaða móðir, Lovísa, til skjalanna sem málamiðlari. Auk alls sem til þarf til að menn „eyðileggi ekki allt, alveg að ástæðulausu“ sem er setningin sem Selma Björnsdóttir tekur út úr verkinu í leikskrá.
Átakasaga
Ronja ræningjadóttir skilur sig frá öðrum fantasíum Astrid Lindgren í því að þar er meiri áhersla á þroskasöguna en hetjuhlutverkið, þar er til dæmis ekki einn óvinur eða ófreskja sem barist er gegn heldur fjallar bókin um átök og óvild jafn sterkra aðila. Þetta er undirstrikað í sýningu Þjóðleikhússins. Í leikmynd Finns Arnar Arnarssonar er hin klofna Matthíasarborg sýnd eins og höll til að byrja með en helmingarnir taka á sig útlínur tveggja risa sem standa hvor gegn öðrum í bakgrunninum eins og hinar stríðandi ræningjaættir og foringjarnir Matthías (Örn Árnason) og Borki (Baldur Trausti Hreinsson). Leikmyndin býr til hugmyndaríka umgjörð, með landslagi og ógnum skógarins, undirgöngum kastalans og helvítisgjá. Hringsviðið er gjörnýtt og lýsing Ólafs Ágústs Stefánssonar er sömuleiðis bæði mystísk og markviss.
Dansatriðin í sýningunni eru verk Birnu Björnsdóttur og Auðar B. Snorradóttur og voru óvenjulega vel af hendi leyst, sviðið nýtt mjög vel og uppbygging dansatriða flott. Allir vita að Salka Sól og Örn Árnason geta tekið lagið en Vigdís Hrefna Pálsdóttir kom á óvart í fallegum söngvum Lovísu og kórsöngurinn var með afbrigðum góður. Í þessari ævintýrasýningu voru búningahönnuðarnir María Th. Ólafsdóttir og leikgervahöfundarnir: Silfá Auðunsdóttur, Ástu S. Jónsdóttur og Þóru G. Benediktsdóttur afar mikilvægir. Úr þeirra höndum stigu vættir skógarins fram bæði skrautlegar, meinfyndnar og ógurlegar. Senuþjófurinn og krúttsprengjan voru þó rassálfarnir sem áhorfendur féllu greinilega fyrir og fögnuðu mjög.
Leikgerðin kemur frá Finnlandi (Amoma Enckell) og söngvarnir frá Danmörku (Sebastian) en í myndrænni útgáfu Þjóðleikhússins sýnist mér meira sótt til eistneska myndlistarmannsins Ilon Wikland sem var eftirlætismyndskreytir Astrid Lindgren. Það finnst mér afar vel til fundið.
Ronja og Birkir (í húsi ræningjanna)
Verkið stendur og fellur með hlutverki Ronju. Salka Sól Eyfeld fer afskaplega vel með það og túlkar þessa mögnuðu stelpu af einlægni og styrk sem gerir hana bæði sannfærandi og heillandi. Það er ekki auðvelt af því að Ronja er mjög samsett persóna, saklaus og barnsleg en líka hörð og réttsýn eins og mamma hennar.
Sigurður Þór Óskarsson fer líka afar vel með hlutverk Birkis sem er bróðursál Ronju og líka sterk persóna. Einnig hann þarf að slíta böndin við foreldra sína, föðurinn Borka (Baldur Trausta Hreinsson) og móðurina skapsterku Valdísi (Eddu Arnljótsdóttur). Þau tvö eru nógu lík til að skapa samkennd og nógu ólík til að lenda í árekstrum og semja um útkomuna. Samband þeirra Birkis og Ronju er sagan af Rómeó og Júlíu og þau eru tilbúin til að deyja fyrir sínar ungu tilfinningar en öfugt við ítölsku krakkana þarf ekki að koma til þess. Bæði Salka og Sigurður Þór syngja mjög vel og textaframburður þeirra, og raunar næstum allra í sýningunni var alveg einstaklega skýr og áheyrilegur. Og textarnir ekkert slor. Þorleifur Hauksson þýddi leiktextann og Böðvar Guðmundsson söngtextana og málið á verkinu er einstaklega fallegt.
Átökin milli ættanna og ræningjahópanna eiga kannski sögulegar rætur í vegaræningjum sem gerðu mönnum lífið leitt í Svíþjóð í lok átjándu aldar. Eitt er víst að foreldrar Ronju og Birkis og fylgismenn þeirra eru þjófar og mögulega morðingjar og á því er ekki legið í leikgerðinni. Eins og söngleikja er háttur syngja og dansa ræningjahóparnir af list, þeir eru bæði hér og í bókinni látnir vera einfaldir, hrjúfir en góðir undir niðri. Þeir eru skýrari og afmarkaðri persónur í bókinni en söngleiknum, nema Litli Skratti (Oddur Júlíusson) og Skalla-Pétur sem hér er gömul kerling, Skalla-Pésa (Edda Björgvinsdóttir) sem er eins konar fóstra Ronju, ómótstæðileg persóna og sárt saknað þegar hún deyr úr elli.
Þó glatt sé á hjalla hjá ræningjunum er það undirstrikað að þeirra tími er liðinn og yfirvöld munu ná þeim frekar fyrr en síðar. Þarna hefði verið ágætt tækifæri til að tengja yfir í landlausa pólitiska flóttamenn dagsins í dag – ef einhver hefði viljað taka Ronju út úr ævintýrinu og inn í veruleikann – en ef það er góð hugmynd bíður hún seinni tíma?
Greinin birtist fyrst í Hugrás, vefriti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands.
