Bryndís Schram skrifar um leikritið Fólk, staðir og hlutir eftir Duncan Macmillan, sem frumsýnt var í Borgarleikhúsinu þann 13. apríl síðastliðinn.
Leikstjóri: Gísli Örn Garðarsson
Leikmynd Börkur Jónsson
Búningar: Katja Ebbel Fredriksen
Lýsing: Þórður Orri Pétursson
Tónlist: Gaute Tönder og Frode Jacobsen
Hljóð: Garðar Borgþórsson
Leikgervi: Árdís Bjarnþórsdóttir
Sýningarstjórn: Þórey Selma Sverrisdóttir
Leikarar: Nína Dögg Filippusdóttir, Sigrún Edda Björnsdóttir, Jóhann Sigurðsson, Björn Thors, Hannes Óli Ágústsson, Edda Björg Eyjólfsdóttir og Maríanna Clara Lúthersdóttir.
Höfundurinn Duncan Macmillan (skoskara verður það varla) er nýjasta stjarnan á evrópska leikhúshimninum. Það sem er óvenjulegt við eyjarskeggjann er að hann hefur líka náð fótfestu í leikhúsinu í Berlín og Vín. Verk hans, bæði eigin höfundarverk og leikgerð annarra höfunda, hafa farið sigurför um leiksvið Evrópu. Hann var (að eigin sögn) misheppnaður leikari, en áttaði sig á því sjálfur í tæka tíð. Þar með hófst frægðarferill hans sem höfundar, leikgerðarhönnuðar og leikstjóra.
Það er auðfundið að sem fyrrverandi leikari þekkir Macmillan leikhúsið út og inn. Hann skynjar meira að segja að hlutverkið getur verið leikaranum eins konar vímugjafi. Til vitnis um það nefnir hann þekkta norska leikkonu, sem þurfti sinn skammt af amfetamíni þegar hún lifði sig inn í aðalhlutverk grísku harmleikjanna, eins og Antígónu, Medeu og Elektru. Þetta er ekkert einsdæmi. Eru það ekki viðtekin sannindi nú til dags að snilligáfan sé á mörkum geðbilunar, og að afburðalistamenn leiti á náðir vímuefna til að örva sköpunarkraftinn?
Duncan Macmillan, höfundur leikritsins, kom sérstaklega til landsins á föstudaginn til að vera viðstaddur frumsýninguna. Hér er hann ásamt Gísla Erni Garðarssyni, leikstjóra sýningarinnar.
Sjálfur segir höfundur að leikhúsið sé leikkonunni Emmu – aðalpersónu verksins – (eða Söru, því hún lýgur oft til nafns), eins konar flótti frá áfallastreitu hversdagslífsins: „Maður fær að standa á sviðinu og segja eitthvað, sem er svo satt, þrátt fyrir að vera skáldað. Maður fær að gera hluti, sem virðast hafa stærri tilgang en þú finnur í þínu eigin lífi.“
Höfundur sem skynjar þetta á auðvelt með að leggja leikurum sínum orð í munn. Kannski er það höfuðstyrkur þessa verks. Samtöl Emmu við lækninn eru eins og flugeldasýning. Orðaskiptin springa út í stjörnugliti, heilla og töfra og afvegaleiða áhorfandann auðveldlega. Sjálfhverfa sjúklingsins og hroki fá á sig birtingarmynd andlegra yfirburða.
En það er þvert á veruleikann, sem er sá að Emma er fársjúk, veikburða, niðurbrotin – sárlega hjálparþurfi. „Hún á í erfiðleikum með raunveruleikann,“ eins og hún kemst sjálf að orði – hversdagsleikann í öllum sínum birtingarmyndum – sorg og gleði. „Það eitt að komast fram úr og takast á við daginn er mér ofviða.“
_________________________
Það sem er mér efst í huga – eftir að hafa fylgst með örvæntingu, niðurlægingu, skömm og afneitun Emmu á vegferð hennar inn og og út af meðferðarstofnun – er samtal móður og dóttur í lokin – reyndar föður líka, þótt samband þeirra sé ekki eins náið – þegar hún er snúin heim aftur í faðm fjölskyldunnar, komin í gamla herbergið sitt og reynir að horfast í augu við vandamál hversdagsins á ný.
Það er grimmt, hatrammt og sársaukafullt samtal, þar sem engum er hlíft. Það er ekki bara líf Emmu sem er í rúst, heldur líka foreldra hennar. Botninum er náð. Árum saman hafa þau fórnað öllu, staðið með henni í blíðu og stríðu, en nú er komið nóg. Pabbi óskar þess eins að hún væri dauð, og mamma viðurkennir í þessu samtali að hún hafi orðið að hætta að spila á píanóið, eftir að Emma braut á henni fingurna í æðiskasti.
Kannski er það loksins á þessu augnabliki sem Emma viðurkennir að hún er alkóhólisti og verður að horfast í augu við það. Hún hefur ekki bara eyðilagt sitt eigið líf, heldur líka líf foreldra og aðstandenda. Það er ekki fyrr en þá sem það rennur upp fyrir henni. Hingað til hefur hún bara vorkennt sjálfri sér, aldrei hugsað út í þær þjáningar sem hún hefur valdið sínum nánustu.
Fyrst eftir uppgjörið getur bataferlið hafist. Það er kannski von.
Leikmyndin – hvít og mjó eins og ofvaxin pilla – liggur þvert í gegnum salinn. Góð lausn. Þar er stöðug umferð. Læknar og hjúkrunarfólk á þeytingi með rúm og borð og stóla, áhöld og tæki – jafnvel klósett til að æla í. Aldrei stundarfriður, sífelldur erill. Nýir sjúklingar koma, aðrir fara. Mikið grátið, jafnvel öskrað. Framan af er Emma utangarðs í þessari hópsálarfræði.
Nína Dögg Filippusdóttir vinnur eftirminnilegan leiksigur í hlutverki Emmu. Hún er hrikaleg, fer hamförum, líkaminn nötrar og skelfur, froðan fellur úr munnvikum hennar. Hún er eins og dýr í búri, fer út úr sjálfri sér – komin á endastöð. Ég minnist þess ekki að hafa séð slík tilþrif á sviði áður. Slíkan ofurleik, kraft, úthald og hrollvekjandi áhrif. Samt líka samúð. Meiri háttar.
Fast á hæla henni kemur Björn Thors. Berskjaldaður í barnslegri einlægni, sem fer honum svo vel. Samtöl þeirra tveggja eru margslungin, blæbrigðarík og áleitin. Sigrún Edda á líka sterka innkomu, mátulega stjórnsöm, en samt svo mannleg í öllum þremur hlutverkum, sem hún birtist okkur í. Og það eru þau reyndar öll, Jóhann Sigurðsson – sem fer hamförum á sviðinu og sýnir okkur inn í hugarheim vitfirringsins – Hannes Óli og stelpurnar, Edda Björg og Maríanna Clara, eru hófstillt og íhugul, eins og góðu starfsfólki ber að vera.
Sú hugsun læðist að manni í allri þessari innhverfu sjálfsvorkunn – því að allt eru þetta sjálfskaparvíti – að þessi umkvörtunarefni séu harla fáfengileg í samanburði við hin raunverulegu vandamál, sem hrjá meirihluta mannkyns. Ætli þeim þætti ekki harla lítið til þessarar sjálfsvorkunnar koma í eiturefnaskýinu í Damaskus eða í gaddavírsgirtum flóttamannabúðum heimsins? Út frá því sjónarhorni er pólitísk nærsýni okkar í neysluþjóðfélögum Vesturlanda nánast skammarleg. Ofgnótt, ofdrykkja, offita, kvíðaköst, þunglyndi, sjálfsvorkunn, sjálfsmorð. Maðurinn er sjálfum sér verstur.
Það fylgir sögunni að þessi leiksýning hafi fengið firna góðar undirtektir í Noregi, og að sýningin hafi vakið heitar umræður um áfengisbölið og vímuefnavandann. Við höfum það fyrir satt, að þrátt fyrir ríkidæmið séu Norðmenn sýnu hófsamari en við, enda arfgengur órói í okkar keltneska blóði.
Í ljósi þessa er ekki fjarri að ætla að þessi sýning skírskoti rækilega til landans og slái jafnvel öll aðsóknarmet.
Leikstjórinn, Gísli Örn Garðarsson, má með sanni vera stoltur af þessu sköpunarverki sínu.
