Karítas Hrundar Pálsdóttir meistaranemi í ritlist skrifar í Hugrás, vefriti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands, leikdóm um Insomnia, sem sýnt er í Kassanum, Þjóðleikhúsinu.
Leikhópurinn Stertabenda flytur verkið Insomnia sem sýnt er í Kassanum í Þjóðleikhúsinu undir leikstjórn Grétu Kristínar Ómarsdóttur. Höfundur verksins er danska leikskáldið Amalie Olesen ásamt leikhópnum Stertabendu sem saman stendur af leikurunum Bjarna Snæbjörnssyni, Maríu Hebu Þorkelsdóttur, Tinnu Sverrisdóttur og Þorleifi Einarssyni og tónlistarkonunum Sigríði Eir Zophoníasardóttur og Völu Höskuldsdóttur. Verkið er rannsókn hópsins á hinni geysivinsælu sjónvarpsþáttaröð Friends, sem sýnd var í línulegri dagskrá frá 1994 til 2004. Eftir sameiginlega rannsóknarvinnu hópsins var það hlutverk Amalie að vinna úr hugmyndunum og skrifa handritið.
Kanóna í poppkúltur
„Hvar varst þú árið 2004 þegar síðasti Friends-þátturinn var sýndur?“ að þessu spyr leikhópurinn sig undir lok sýningarinnar. Spurningin minnir á spurningar eins og: „Hvar varst þú þegar Tvíburaturnarnir féllu árið 2001?“ eða „Hvar varst þú þegar Geir H. Haarde sagði: ,Guð blessi Ísland‘ árið 2008?“. Þó varla megi leggja þessi atvik að jöfnu varpar spurningin ljósi á hversu stór hluti Friends-þættirnir hafa verið af lífi margra eða eins og Gréta Kristín hefur orðað það: „Þættirnir eru kanóna í poppkúltur og hluti af uppeldi heilu kynslóðanna … Þættirnir hafa síast inn í meðvitund okkar, dómgreind og litað afstöðu okkar hvort sem við viðurkennum það eða ekki.“ Á síðustu árum hafa margir komið aftur að Friends. Fólk hefur velt því fyrir sér hvort þættirnir standi tímans tönn og hvort enn sé viðeigandi að hlæja að öllum bröndurunum sem þar eru settir fram. Þættirnir hafa meðal annars verið gagnrýndir fyrir íhaldssamar staðalímyndir, kynjamismunun, hommafóbíu og fitufordóma, sjá áhugaverða samantekt hjá Independent.
Heimur upplýsingarinnar
Í áðurnefndu viðtali lýsir Gréta Kristín því sömuleiðis hvernig túlka megi Friends sem einskonar spegil á nútímasamfélag sem einkennist af „antí-intellektúalisma“. „Við lifum á hátindi síðsannleikans, falskra frétta og afneitunar á vísindalegum staðreyndum. Þessi nýaldarheimspeki snýst um að ef þú trúir einhverju bara nógu mikið þá sé það satt. Þetta grefur undan undirstöðum vísinda og þekkingar. Það er algjör hylling á þessu í þáttunum. Þetta eru tíu ár þar sem sex vinir búa saman og þau þróast ekki neitt. Það verður rúnnun á karakterunum, þeir verða hvorki dýpri né margbrotnari, þeir verða einfaldari, þeir verða meiri steríótýpur, karíkatúrar og innantóm … Allt snýst um að viðhalda „status quo“ og að halda tryggð við þitt hlutverk innan hópsins og ekki fara út fyrir kassann. Ekki sækja þér þekkingu einhvers staðar, ekki efast,“ sagði hún. Með öðrum orðum hvetja persónur Friends ekki til virkrar lýðræðislegrar þátttöku frekar en ævintýrabækurnar eftir Enid Blyton eða ástarsögur Ás-útgáfunnar.
Þessar hugmyndir fá útrás í heimspekilegu upphafi verksins Insomnia þó tengingin sé síður en svo augljós í fyrstu. Heimurinn er að verða til að nýju. Sex hvítklæddar verur leggja sig fram við að reisa samfélag byggt á „bestu gildunum“ það er umburðarlyndi, fjölbreytileika og víðsýni, en ekki lýðræði. Verurnar vilja allar vera upplýstar en hafa þó allar sýnilega fordóma. Að endingu verða þær sammála um að grunngildi samfélagsins skuli vera svefnleysi, samanber merkingu orðsins „insomnia“. En heimurinn þeirra reynist ekki fullkominn og upp koma ýmis álitamál sem hafa beina skírskotun í samtíma okkar. Bannað er að nota plaströr – vegna fiskana í sjónum. Bannað er að mála á sér andlitin – það er ólögmædd menningarupptaka. Bannað er að minnast á kyn og kynhneigð, bannað er að minnast á Kína og bannað er að koma með hrútskýringar.
Greining á Friends
Skörp skil eiga sér stað í verkinu þegar hvítklæddu verurnar skipta um föt og fara að rannsaka sexmenningana í Friends, þau Ross, Monicu, Rachel, Phoebe, Joey og Chandler. Persónurnar skipta með sér verkum en eru ekki alls kostar sammála um hver eigi að leika hvern. Búningarnir eru stílhreinir, allir svartir og hvítir að lit, en um leið eru persónueinkenni sexmenningana skýr (Alexía Rós Gylfadóttir og Eva Signý Berger). Það fer ekki á milli mála hver er hvað. Þorleifur lék Chandler af mikilli sannfæringu. Hann náði töktunum hans vel. Þá kom Sigríður Eir á óvart í túlkun sinni á Moniku í keppnisham. Guðmundur Erlingsson, sýningarstjóri, var einnig með óvænt hlutverk sem Gunther, starfsmaðurinn á kaffihúsinu sem var annað heimili sexmenningana. Honum fórst það vel úr hendi og uppskar mikinn hlátur.
Það sem eftir var sýningar hétu senurnar allar eitthvað eins og þættirnir í Friends, til dæmis: II þáttur – The one with the casting. Nokkrar valdar senur úr þáttunum voru sviðsettar, ástarsaga Ross og Rachel var rakin og persónueinkennum sexmenningana var lýst í gegnum söngva með hallærislegu rími í anda Phoebe – Ross rímar við gloss, hross, foss og Monika við harmonika. Það var þó Sigríður Eir sem lék Monicu, en ekki Phobe, sem spilaði undir á gítar.
Það kemur varla á óvart að mikið var um beinar vísanir í Friends í verkinu. Við sögu komu til dæmis „The naked guy“, kalkúnninn sem festist á höfðinu á Joey, „pivot“-taktar Ross þegar hann bar inn sófann og hvíta hundstytta Joey og Chandlers. Þá var fyndið þegar Rachel kom endurtekið hlaupandi yfir sviðið í hvítum brúðarkjól. Ekki þurfti dolfallinn Friends-aðdáanda til að koma auga á vísanir í þættina en sýningin krafðist þess þó að maður þekkti nokkuð vel til þeirra. Af og til var skipt yfir í ensku og frasar eða heilar setningar hafðar eftir sexmenningunum.
Leikhúsmiðillinn sjálfur kannaður
Eftir hlé kom á óvart að leikararnir fóru að kynna sig með nöfnum og brutu því hinn ósýnilega fjórða vegg meira en áður. Það fór að verða meira áberandi hvernig leikararnir (og tónlistarkonurnar) brugðust við salnum. Þeir gerðu stundum hlé á leiknum á meðan helgið var eða hneigðu sig, að því er virtist óvænt. Með því kom uppistandsbragur á sýninguna. Í anda sexmenningana fóru leikararnir í keppni um hvaða persóna í Friendsværi mest sympatísk eða hafði upplifað flestu áföllin. Það var áhugaverð nálgun. Þessi breyting í framkomu leikaranna og afstöðu þeirra til persónanna er áhugaverð í ljósi þess að leikhópurinn lagði upp með að rannsaka sjálfan leikhúsmiðilinn í verkinu. Gréta Kristín sagði í áðurnefndu viðtali: „Það er áhugavert að sjá persónur verða til á sviði. Það er ákveðið samkomulag sem er gert við áhorfendur því þeir ganga inn í „samþykkta blekkingu“. Þarna er einhver sannleikur sem er samt ekki veruleiki.“
„VII þáttur: The one with the lokaþáttur“
Eftir að hafa rakið framvindu Friends í megindráttum bjó leikhópurinn til óvæntan endi. Ross var látinn deyja. Hann var skrifaður út úr handritinu líkt og Dr. Drake Ramoray, persónan sem Joey lék í þáttunum Days of Our Lives. Eftirlifandi persónur sungu endurtekið: „kaþarsis, kaþarsis“. Sýningin endaði svo á sömu nótum og hún hófst, farið var heilan hring frá upphafi til endaloka. Blái silkihanskinn sem í upphafi var sagður tákna líf og dauða birtist á sviðinu. Og aftur var talað um svefn og drauma.
Að mínu mati er verkið ekki auðskilið. Tengingin á milli fyrsta hluta sýningarinnar, þar sem hvítu verurnar reisa samfélag, og seinni hluta sýningarinnar þegar allt hverfist um Friends er óskýr. Mér fannst á köflum eins og þetta væru tvö sjálfstæð verk. Það hefði mátt brúa betur bilið á milli heimspekilegra vangaveltna og Friends atriða. Verkið fær nýja og dýpri merkingu þegar það er skoðað með vangaveltur leikstjórans, frá undirbúningsferlinu síðastliðið vor, í huga. En sýningin sjálf miðlar þeim ekki nógu vel.
Greinin birtist fyrst í Hugrás, vefriti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands.
