Fram er komið frumvarp á Alþingi þess efnis að gert verði refsivert að afneita helförinni. Bann af þessu tagi kann að hafa þveröfug áhrif. Vekur upp grundvallarspurningar um tjáningarfrelsið.
Á mínu fyrsta misseri í Háskóla Íslands sat ég áhugaverðan málfund. Tilefni fundarins var að nokkrir ungir menn höfðu stofnað Félag íslenskra þjóðernissinna og verið talsvert áberandi í þjóðfélagsumræðunni þar sem þeir viðruðu skoðanir sínar sem byggðu á kynþáttahyggju. Svo fór raunar að varaformaður félagsins var ákærður og dæmdur fyrir niðrandi ummæli um blökkumenn í viðtali við helgarblað DV eins og frægt varð.
Óbeisluð skoðanaskipti
En hverfum aftur í fundarsalinn í Odda, hús félagsvísindadeildar Háskólans. Forystumenn stúdentafylkinganna, Vöku og Röskvu, buðu til fundarins fulltrúum Félags íslenskra þjóðernissinna. Og þrátt fyrir að hafa ítrekað viðhaft ógeðfelldan málflutning var gestunum sýnd full kurteisi af hálfu fundarboðenda. Skemmst er frá því að segja að gestirnir voru kaffærðir með rökum enda opinberuðu þeir vanþekkingu sína með eftirminnilegum hætti. Þessi fundur hefur æ síðan verið mér hugstæður. Hann sýndi fram á mikilvægi óbeislaðra skoðanaskipta og í kjölfarið spurðist ekkert til þeirra ungu manna sem höfðu áður farið mikinn í kynþáttahatri í fjölmiðlum.
Að afneita helförinni
Mér varð hugsað til málfundarins fyrir tveimur áratugum þegar Rósa Björk Brynjólfsdóttir, nýr þingmaður Samfylkingarinnar, lagði á dögunum fram frumvarp ásamt hópi þingmanna sem felur það í sér að gert verði refsivert að afneita helförinni – útrýmingu þýskra nasista á sex milljónum gyðinga og öðrum hópum, svo sem stríðsföngum, fötluðum, Rómafólki, samkynhneigðum, pólitískum föngum og vottum Jehóva.
Í viðtali í Ríkisútvarpinu 22. janúar síðastliðinn kvaðst Rósa Björk hafa lagt frumvarpið fram sem „viðbrögð við þeirri ægilegu þróun sem hefur verið að eiga sér stað síðustu tvö árin í Evrópu þar sem gríðarleg fjölgun hefur orðið á glæpum, hatursglæpum, byggðum á gyðingahatri og fordómum í garð annarra trúarhópa líka og svo ekki síst líka sem viðbrögð við þeim ægilegu atburðum sem áttu sér stað núna fyrir skemmstu þegar nýnasistar og hægriöfgamenn réðust inn í þinghúsið bandaríska.“
Það er rétt að gyðingahatur fer vaxandi víðs vegar. Það þekki ég sjálfur af frásögnum vina minna gyðinga á megin landi Evrópu en í mörgum löndum meginlandsins hafa verið leidd í lög refsiákvæði við að afneita útrýmingarherferð þýskra nasista á gyðingum.
Til varnar fyrir málfrelsi
Helgi Hrafn Gunnarsson, þingmaður Pírata, nefndi í samtali við Ríkisútvarpið að hann teldi vegið að tjáningarfrelsinu með frumvarpinu og bætti við: „Það er ótrúleg kaldhæðni að færa nýfasistum það vopn í hendur að leið frjálslynds lýðræðis sé að takmarka tjáningarfrelsi – heldur á þvert á móti að nýta það til að ljósið sigri myrkrið frekar heldur en myrkrið sé einfaldlega bannað,“ sagði Helgi Hrafn.
Hann kveðst óttast að lög af þessu tagi styrki beinlínis öfgafólk í „trúnni sem er svagt fyrir þeirri fáránlegu og ógeðfelldu hugmynd að helförin hafi ekki átt sér stað“. Þeir sem aðhyllist hugmyndir um að þjóðarmorðið á gyðingum sé uppspuni telji jafnvel að löggjöf af þessu tagi styrki málstað þeirra: Hvers vegna sé það svar hins opna lýðræðislega þjóðfélags að banna skoðanir? Öfgamennirnir álíti þá að þeir hljóti að hafa eitthvað til síns máls þar sem þeir hafi komið auga á veilur í lýðræðisfyrirkomulaginu – en hinir öfgafyllstu í þessum hópum aðhyllast beinlínis alræðishugmyndir og hafna þar með vestrænu lýðræði.
Öfgamenn víða
Full ástæða er til að hafa áhyggjur af uppgangi öfgahópa, hvort sem um er að ræða nýmarxista, nýnasista eða hvaða nöfnum þeir kunna að nefnast. Í DV var ekki fyrir svo löngu fjallað um íslensk nýnasistasamtök sem nefna sig Norðurvígi og hafa tengsl við sambærileg samtök á hinum Norðurlöndunum. Þau samtök auglýstu um skeið talsvert á fésbókinni en þær auglýsingar voru fjarlægðar eftir fjölda kvartana. Þetta virtist vera vatn á myllu talsmanna samtakanna sem stilltu sér upp sem píslarvottum.
Gildi opinna skoðanaskipta
Fyrir skemmstu velti ég því upp hér í pistli að í reynd væru íslenskir stjórnmálamenn fremur stjórnlyndir en frjálslyndir þrátt fyrir að þeir skilgreindu sig flestir frjálslynda. Frumvarp Rósu Bjarkar er enn einn vitnisburðurinn um að stjórnlynd viðhorf megi sín meira en frjálslynd. Ásetningurinn með frumvarpinu er göfugur en eðlilega þarf að gæta hófs í takmörkunum á tjáningarfrelsi (sem nú þegar eru miklar) – og þá kann að vera að bann af þessu tagi hafi beinlínis þveröfug áhrif.
Frá frjálslyndum sjónarhóli má færa fyrir því gild rök að skoðanir sem meirihluta landsmanna þykja fráleitar og séu beinlínis ógeðfelldar eigi líka rétt á sér – jafnvel þó svo að þær feli í sér rangar fullyrðingar – því þegar sönnu og ósönnu lýstur saman verður skynjunin skýrari og við blasir fjörmeiri mynd af sannleikanum. Óhugnanlegar hugmyndir verða þá bara kaffærðar í fundarsölum líkt og ég varð vitni að í sal 101 í Odda fyrir tveimur áratugum. Í opnu lýðræðislegu þjóðfélagi á ljósið að geta sigrað myrkrið, líkt og Helgi Hrafn orðaði það.
