Í leiðum út úr kreppunni þarf að hugsa stórt og hugsa til framtíðar. Rétt að taka á nýjan leik upp skattaafslátt vegna hlutabréfakaupa.
Kreppan sem kennd er við kórónaveiruna hefur valdið slíkum búsifjum í ýmsum greinum atvinnulífsins að eigið fé fyrirtækja hefur jafnvel þurrkast upp. Stjórnvöld hafa gripið til margvíslegra ráðstafana svo fyrirtækin komist yfir þennan hjalla en óvíst er hvort þær dugi til. Þetta leiðir aftur hugann að því hvernig hægt væri að standa með myndarlegum hætti að fjárfestingu til framtíðar, sér í lagi í ferðaþjónustunni. Víða eru til staðar afburðahæfir stjórnendur sem byggt hafa upp myndarleg fyrirtæki en þau þurfa á innspýtingu að halda.
Eftir bankahrunið lentu mörg stærstu fyrirtæki landsins í alvarlegum vanda og þá komu upp hugmyndir þess efnis að ríkissjóður stofnaði stóran fjárfestingasjóð. Alþingi veitti heimild fyrir slíkum sjóði en sem betur fer kom ekki til stofnunar hans enda hefði það mögulega getað haft í för með sér meiri ríkisforsjá í atvinnulífi en þekkist í lýðræðisríkjum.
Framtakssjóðurinn verður til
Þess í stað komu 16 lífeyrissjóðir sér saman um það síðla árs 2009 að stofna Framtakssjóð Íslands en síðar bættust VÍS og Landsbankinn í hóp eigenda. Sjóðnum var ætlað að vinna að fjárhagslegri og rekstrarlegri endurskipulagningu íslensks atvinnulífs í kjölfar fjármálahrunsins — en ekki síður að skila góðri ávöxtun til eigenda. Alls hagnaðist sjóðurinn um 47,7 milljarða króna af 43,4 milljarða fjárfestingu sinni. Stofnun og starfræksla sjóðsins var fjármálamarkaðnum til mikillar blessunar, félög voru leyst úr viðjum banka og nýtt hlutafé varð félögunum aflvaki til sóknar.
Ýmsir ráðamenn stigu fram og töldu stofnun Framtakssjóðsins hið versta óráð og ekki skorti gagnrýni stjórnmálamanna á fjárfestingarstefnu sjóðsins. Jafnt stjórn sem stjórnarandstaða á Alþingi sameinuðust til að mynda í fordæmingu á sjóðnum fyrir að neita að fjárfesta í álkaplaverksmiðju á Seyðisfirði svo dæmi sé tekið. Afar hæpið má teljast að jafngóð ávöxtun hefði náðst ef pólitísk sjónarmið hefðu ráðið för um fjárfestingar sjóðsins.
Þörf á nýjum framtakssjóði
Við núverandi aðstæður í efnahagslífinu kæmi sér vel ef stofnaður yrði sjóður sem einbeitti sér um hríð að fjárfestingu í þeim fyrirtækjum sem eiga í vanda. Markmið sjóðsins yrði ekki að gleypa félög heldur leggja þeim til nýtt hlutafé, þannig að hreyfing kæmist á hlutina um leið og farsóttinni linnir.
Þetta leiðir aftur hugann að því hvort ekki mætti hugsa sér stórt fjárfestingafélag, með jafnvel 200 milljarða króna fjárfestingargetu. Raunar mætti einnig velta því fyrir sér hvort ekki væri ráð að nýtt fjárfestingafélag af þessu tagi yrði skráð á markað í Kauphöllinni. Hér yrði um að ræða álitlegan fjárfestingarkost fyrir hvers kyns fagfjárfesta, banka, vátryggingafélög, lífeyrissjóði, sjóði í vörslu banka, öfluga einkafjárfesta – og allan almenning.
Almenningur láti til sín taka
Eins og nú háttar til eiga einstaklingar og heimili aðeins 4 prósent skráðra hlutabréfa hér á landi. Á hinum Norðurlöndunum er þetta hlutfall miklu hærra. Hrun bankanna 2008 fældi almenning frá fjárfestingum í hlutabréfum.
Verðmæti fyrirtækja í Kauphöllinni hefur vaxið mikið frá hruni og félögum þar fjölgað. Hagur almennings hefur vænkast á undanförnum árum, eignir aukist og skuldir minnkað. Mikil þátttaka almennings í hlutafjárútboði Icelandair endurspeglar aukinn áhuga á fjárfestingum í hlutabréfum.
Þegar hlutabréfamarkaður var byggður upp hér á landi undir lok síðustu aldar var almenningur hvattur til hlutabréfakaupa með skattahvötum, en skattaafsláttur vegna hlutabréfakaupa var endanlega afnuminn árið 2002.
Á hinum Norðurlöndunum eru við lýði ýmsir skattalegir hvatar til verðbréfafjárfestinga einstaklinga. Í Svíþjóð fá svokallaðir fjárfestingarsparireikningar sérstaklega hagfellda skattalega meðferð. Rétt væri að horfa til hinna Norðurlandanna í þessu tilliti og hvetja allan almenning til þátttöku í atvinnulífinu með þessum hætti.
Skattaafslætti til hlutabréfakaupa verður ekki komið á nema með lögum frá Alþingi. Ætla mætti að þeir flokkar sem telja sig málsvara atvinnulífsins gætu sameinast um mál af þessu tagi, það væru þá helst Framsóknarflokkur, Miðflokkur, Sjálfstæðisflokkur og Viðreisn.
Fleiri fjárfestingarkostir
En ef við víkjum aftur að hugmyndinni um stórt fjárfestingafélag þá gæti það tekið sér fleira fyrir hendur en fjárfestingu í fyrirtækjum í tímabundnum vanda — það gæti einnig starfrækt sérstakan nýsköpunarsjóð og þá byggt upp sérhæfða þekkingu á því sviði. Sömuleiðis mætti hugsa sér öflugan innviðasjóð sem tæki að sér uppbyggingu brýnna samfélagslegra verkefna á borð við samgöngur og orkumannvirki.
Hér á landi er til staðar gríðarleg uppsöfnuð þörf á innviðafjárfestingum og kemur sitthvað til: fjölgun þjóðarinnar, þéttbýlismyndun á suðvesturhorninu og vöxtur í ferðaþjónustu. Sundabraut gæti verið afar áhugaverður kostur í þessu tilliti sem þá yrði fjármagnaður með vegatollum.
Stór hluti fjármagnsins hér á landi er ekki á markaði eða á forræði einkaaðila — heldur á efnahagsreikningi ríkisins. Raunar eru ýmsar þær eignir hvergi formlega skráðar, til dæmis samgöngumannvirki og veitur.
Því má velta upp hvort ríkisvaldið geti yfir höfuð staðið eitt í þeim innviðafjárfestingum sem við blasa. Með því að fela fjárfestingafélagi á markaði slíkar framkvæmdir kæmist ríkissjóður hjá skuldum á efnahagsreikningi sínum sem síðan hefur áhrif á lánshæfi landsins.
Aukin eignadreifing
Þjóðfélagslegt mikilvægi fjárfestingafélags af þessu tagi gæti orðið gríðarlegt. Öflugt fjárfestingafélag skráð á kauphöll ætti að setja sér það markmið að hafa mikla fjárfestingargetu – þess vegna allt að 200 milljarða sem sannarlega myndi muna um. Með skráningu á markað er frekar tryggt að stjórnendur félagsins nytu lýðræðislegs aðhalds. Almenningur og fagfjárfestar fengju öflugan fjárfestingarkost, létt yrði á skyldum hins opinbera og losað um opinbera forsjá í fjárfestingum og framkvæmdum. Hugmyndinni er alla vega komið á framfæri ef einhver vill grípa boltann!
