Alþjóðastjórnmálasérfræðingurinn Helgi Steinar Gunnlaugsson skrifaði pistil sem birtist í Fréttablaðinu í morgun. Þar ræddi hann spennuna á milli Kína og Bandaríkjanna sem hefur verið að spennast upp seinustu misseri.
Hann minnist tveggja greina sem hann skrifaði árið 2016. Annars vegar um þjóðernishyggju í Kína og hins vegar um Donald Trump sem þá var nýkjörinn forseti Bandaríkjanna og var ansi duglegur að koma fólki á óvart, sérstaklega á Twitter.
„Árið 2016 skrifaði ég grein sem bar heitið „Vaxandi þjóðernishyggja í Kína“. Greinin var skrifuð eftir að dómur féll hjá Alþjóða hafréttadómstólnum sem sagði að stjórnvöld í Peking höfðu hvorki lagalegan né sögulegan grunn fyrir því tilkalli sem þau gerðu í Suður-Kínahafi. Lögsögudeilur Kínverja við nágrannalönd sín voru þá að hitna þar sem kínversk stjórnvöld byrjuðu að reisa flotastöðvar og flugvelli á manngerðum eyjum í kringum þessi umdeildu svæði.
Kínverska ríkisstjórnin brást harkalega við ákvörðun dómstólsins og neitaði að viðurkenna hana. Almenningur í Kína leit einnig á þessa ákvörðun sem árás á þjóð sína og upp blómstraði mikil þjóðernishyggja í borgum landsins. Þrátt fyrir þennan árekstur þá voru þáverandi samskipti Kína við umheiminn frekar jákvæð. Engu að síður lýsti ég yfir áhyggjum mínum á þeirri þróun að sjá stækkandi heimsveldi neita að virða niðurstöður alþjóðasamfélagsins.
Á sama tíma gagnrýndi ég Donald Trump sem þá var nýkjörinn forseti Bandaríkjanna. Aðal ógnin sem ég benti á var sú að fáfræði þessarar veruleikastjörnu á alheimsmálefnum og samskiptum ríkjanna beggja myndi á endanum skapa mikla áhættuklemmu. Sú grein endaði orðrétt: „Ef Donald Trump kýs að bregðast við aðgerðum Kínverja á næstu árum með sömu hvatvísi og hann hefur brugðist við stórstjörnum á Twitter klukkan þrjú að morgni, þá verður samband þessara tveggja þjóða óumdeilanlega það mikilvægasta á 21. öldinni, en engan veginn eins friðsælt og allir hefðu vonast eftir.“ “
Helgi segir að nú fjórum árum seinna sé kalt stríð hafið á milli Kína og hins vestræna heims. Hann segir að samskiptin á milli Kína og Bandaríkjana hafi ekki verið eins slæm síðan árið 1972, og þá sé ástandið litlu betra þegar litið er á samband Kína og Ástralíu eða Bretlands. Þá minnist hann einnig á stöðuna í Hong Kong.
„Einungis fjögur ár eru liðin síðan þessar greinar voru birtar og er því miður engin önnur leið að orða núverandi ástand en svo að kalt stríð sé hafið á milli stjórnvalda í Kína og í hinum vestræna heimi. Samskiptin á milli Kína og Bandaríkjanna hafa ekki verið svona slæm síðan heimsókn Nixons til Kína árið 1972. Bresk stjórnvöld hafa bannað fjarskiptafyrirtækjum sínum að nota búnað frá Huawei og hefur forsætisráðherra Ástralíu kallað eftir alþjóðlegri sjálfstæðri rannsókn á uppruna kórónaveirunnar, sem leiddi til þess að kínversk stjórnvöld lögðu 80% innflutningstoll á ástralskt bygg. Yfirvöld í Ástralíu hafa nú einnig lagt fram yfirlýsingu til Sameinuðu þjóðanna sem sakar Kínverja um að fara fram með offorsi og þjösnaskap og í þessum töluðu orðum er verið að loka bæði bandarískum og kínverskum ræðisskrifstofum í Houston og Chengdu.
Alþjóðasamfélagið hefur staðið í miklum deilum undanfarin ár við kínversk stjórnvöld, ekki aðeins út af deilum í Suður-Kínahafi, heldur einnig í tengslum við aðgerðir stjórnvalda í Hong Kong, fangelsun Úýgúrmúslima í svokölluðum „endurmenntunarbúðum“ og ásakanir um njósnir af hálfu Huawei. Viðbrögð kínverskra yfirvalda á fyrstu vikum COVID-19 og ævintýrið sem fylgdi í kjölfarið var einungis dropinn sem fyllti mælinn. Þær munnlegu árásir stjórnvalda sem beinast nú hvor gegn annarri virðast eiga það markmið að komast að því hverjum þetta núverandi ástand er að kenna. Þó að það séu vissulega sumir sem beri meiri ábyrgð en aðrir, þá var þetta nýja kalda stríð því miður óhjákvæmilegt.“
Að lokum minnist Helgi á „gildru Þúkýdídes“, þegar að gamalt heimsveldi lýtur á nýtt heimsveldi sem ógn og út brýst stríð. Hann segir þá stöðu oft hafa komið upp á seinustu 500 árum, þó að hugtakið sjálft sé einungis átta ára gamalt, og búið til til að lýsa stöðunni á milli Bandaríkjana og Kína.
Hann segir þó ólíklegt að hernaðarátök muni brjótast út líkt og ógnin var í köldu stríði Bandaríkjanna og Sóvíetríkjanna. Núverandi kalt stríð sé af efnahagslegu tagi. Þá segir hann að Ísland sé alls ekki stikkfrí, eins og við viljum halda.
„Í Alþjóðasamskiptum tölum við oft um „gildru Þúkýdídes“, sem nefnd er eftir hinum gríska sagnaritara sem ritaði sögu Pelópsskagastríðsins. Gildran lýsir sér þannig að þegar nýtt heimsveldi rís upp mun þáverandi heimsveldi líta á það sem ógn og í kjölfarið brýst út stríð á milli þeirra tveggja. Á seinustu 500 árum hefur þetta verið raunin í 12 af 16 slíkum tilfellum. Þrátt fyrir að eiga sinn uppruna í forngrískri sögu, þá er þetta einungis átta ára gamalt hugtak og var það í raun samið til að lýsa núverandi sambandi á milli Kína og Bandaríkjanna.
Það er hins vegar ólíklegt að stór hernaðarátök muni brjótast út. Á tímum Sovíetríkjanna var það ótti okkar við kjarnorkuvopn, eða „MAD“ (Gagnkvæm Altryggð Gereyðing Allra) sem hélt báðum hliðum í skefjum. Nú eru það efnahagslegu tengslin á milli stórveldanna sem passa upp á að allir viðhaldi ákveðinni ró. Báðar hliðar geta ekki brugðist of harkalega við án þess að skjóta sig samtímis í fótinn og má líta á það sem jákvæðan hlut.
Engu að síður þá þarf að horfast í augu við breytta framtíð. Það má í raun líta á þessi núverandi „átök“ sem hálfgerðar þreifingar af hálfu stjórnvalda til að meta hvernig hægt sé að standa vörð um gildi og öryggi þjóða, samhliða því að viðhalda efnahagslegum samskiptum og tryggja þannig stöðugleika. Þrátt fyrir að vera lítil þjóð, þá erum við Íslendingar ekki eins stikkfrí frá þessum breytingum og við viljum halda. Við vorum fyrsta vestræna þjóðin til að undirrita fríverslunarsamning við Kína og sitjum við einnig í Heimskautsráðinu. Við erum friðsæl þjóð og viljum að sjálfsögðu geta leikið okkur fallega með hinum börnunum í sandkassanum, en við verðum líka að mynda skýra afstöðu til að forðast illkynja utanaðkomandi áhrif. Ef engin stefna er nú þegar til staðar af hálfu íslenskra stjórnvalda til að ávarpa þetta breytta landslag, þá vona ég innilega að slík stefna sé að minnsta kosti komin á teikniborðið.“
