Í aðdraganda forsetakosninga er enn á ný rætt um hlutverk og stöðu forsetans. Valdheimildir hans eru sem fyrr oftúlkaðar, en embætti þjóðhöfðingja í þingræðisríkjum fylgja gjarnan lítil eiginleg völd. Samt sem áður er hlutverk hans ekki endilega veigaminna fyrir það. Charles de Gaulle Frakklandsforseti sagði þjóðhöfðingjann eiga að vera eins konar „l’esprit de la nation“ – þjóðaranda, eða sameiningartákn þjóðarinnar.
Líklega er staða forseta Austurríkis einna líkust forsetaembættinu íslenska. Austurríkisforseti er kjörinn í almennri atkvæðagreiðslu, en kjörtímabilið er sex ár og hann má aðeins sitja samfleytt tvö kjörtímabil í röð. Í maímánuði í fyrra féll ríkisstjórn Sebastian Kurz, kanslara Austurríkis og leiðtoga Þjóðarflokksins, í kjölfar hneykslismáls sem tengdist þáverandi varakanslara og formanni Frelsisflokksins, Heinz-Christian Strache. Skömmu eftir fall stjórnarinnar lýsti austurríska þingið yfir vantrausti á stjórnina. Í stað þess að hún sæti áfram sem starfsstjórn skipaði Alexander Van der Bellen, forseti landsins, utanþingsstjórn með Brigitte Bierlein sem kanslara. Hún hefur aldrei komið nærri stjórnmálum og var forseti stjórnlagadómstóls Austurríkis. Bierlein sat sem kanslari fram í janúar á þessu ári þegar Kurz myndaði nýja ríkisstjórn, að þessu sinni með Græningjum, en skipan utanþingsstjórna er afar fátíð í þingræðisríkjum samtímans. Viðlíka aðstæður geta orðið hér á landi og forseti því haft mikilvægu hlutverki að gegna, þó svo að ekki hafi verið skipuð utanþingsstjórn á Íslandi síðan 1942.
Þess eru líka dæmi að forseti Austurríkis hafi synjað tilnefndum ráðherrum um skipun. Það gerðist seinast í tíð Thomasar Klestil, sem var forseti 1992–2004. Hann neitaði tvisvar að skipa ráðherra. Annar var flæktur í rannsókn sakamáls, hinn hafði sýnt af sér útlendingaandúð í kosningabaráttu. Hér er líka fróðlegt að skoða stöðu forseta Ítalíu, sem kjörinn er af um það bil eitt þúsund þingmönnum ítalska þingsins og kjörmönnum sem héraðsstjórnir tilnefna. Ítalíuforseti hefur þar af leiðandi ekki viðlíka lýðræðislegt umboð og forsetar Íslands og Austurríkis. Það vakti því heimsathygli 27. maí 2018, þegar Sergio Mattarella, forseti Ítalíu, neitaði að veita Fimm stjörnu hreyfingunni og Bandalaginu umboð til stjórnarmyndunar, yrði Paolo Savona fjármálaog efnahagsmálaráðherra. Mattarella gerði þess í stað tillögu um aðra fulltrúa viðkomandi flokka í embættið. Savona er prófessor í hagfræði og nýtur virðingar sem fræðimaður, en hefur haft uppi efasemdir um myntbandalag Evrópu. Árið 2015 gekk hann svo langt að velta því upp að Ítalir skyldu vera undirbúnir undir mögulegt brotthvarf úr myntbandalaginu. Báðir þeir forsetar sem hér hafa verið nefndir, Van der Bellen og Mattarella, eru aldraðir, 76 og 78 ára gamlir, og hafa áunnið sér mikla virðingu. Beinum afskiptum þeirra af skipun ríkisstjórna og einstakra ráðherra er fróðlegt að velta upp í íslensku samhengi. Forseti Íslands felur ráðherrum vald sitt, en hvernig tækju stjórnmálamenn því hér á landi ef hann synjaði tilnefndum ráðherra um skipun?
Forsetar Íslands hafa flestir haldið sig utan við dægurþrasið og setið á friðarstóli. Fyrstu þrír forsetar lýðveldisins, Sveinn Björnsson, Ásgeir Ásgeirsson og Kristján Eldjárn fengu aldrei mótframboð meðan þeir sátu í embætti. Vigdís Finnbogadóttir var sjálfkjörin 1984 eftir fjögur ár á forsetastóli, en 1988 brá svo við að Sigrúnu Þorsteinsdóttur úr Vestmannaeyjum tókst að safna tilskildum fjölda meðmælenda. Sigrún hafði starfað í Sjálfstæðisflokknum og síðar í Flokki mannsins. Hún kvaðst myndu vilja að forseti yrði miklu virkari í stjórnmálum og að hann ætti óspart að synja lagafrumvörpum staðfestingar. Í ævisögu Vigdísar eftir Pál Valsson segir að Vigdísi hafi verið vandi á höndum hvernig hún ætti að snúa sér gagnvart framboði Sigrúnar, þar sem ekki yrði um mikla baráttu að ræða. Grípum niður í ævisöguna: „Vigdís varð að gæta sín á því að tala ekki þannig að hægt væri að saka hana um hroka, eða að tala niður til mótframbjóðandans með neinum hætti, því hún var þjóðhöfðinginn og fulltrúi valdsins.“
Vigdís tók þá afstöðu að hafna óskum Sigrúnar um kosningafundi og sagði þjóðina geta dæmt sig af verkum sínum. En þrátt fyrir það hvöttu stuðningsmenn Vigdísar landsmenn til að mæta á kjörstað og sýna þannig í verki þakklæti fyrir hennar störf. Fróðlegt er að bera kosningabaráttuna 1988 saman við þá sem nú er háð, enda margt líkt. Svo fór að Vigdís fékk mesta stuðning sem nokkur hefur hlotið í forsetakosningum hér á landi, eða 92,7% greiddra atkvæða, en Sigrún 5,3%. Kjörsókn var 72,4%. Alls greiddu 117.292 manns Vigdísi atkvæði sitt, en enginn frambjóðandi hefur fyrr eða síðar fengið yfir 100 þúsund atkvæði. Þar með var Vigdís orðin óumdeild sem sameiningartákn þjóðarinnar. Hver ætli kjörsóknin verði? Líklega varð 72,4% kjörsókn að teljast góð, því fjöldi fólks var í ferðalögum þegar kosið var 25. júní 1988. Og sama dag var háður úrslitaleikur Evrópukeppninnar í knattspyrnu milli Hollands og Sovétríkjanna. Fróðlegt verður að sjá hver kjörsóknin verður í forsetakosningunum 27. júní nk. og atkvæðatölurnar sömuleiðis, þó fáir efist um úrslitin.
