Jón Steinar Gunnlaugsson ritar:
Á árinu 2010 var gerð breyting á lögum um dómstóla. Með breytingunni var kveðið á um að dómnefnd um embætti hæstaréttardómara skyldi raða umsækjendum eftir hæfni og yrði dómsmálaráðherra skylt að skipa þann sem nefndin setti í efsta sæti, nema ráðherra bæri málið undir Alþingi og það samþykkti tillögu hans um annan hæfan umsækjanda. Þessi lagabreyting hefur valdið allmiklum deilum.
Fræðimenn hafa jafnvel talið að hún stæðist ekki 14. gr. stjórnarskrárinnar,
þar sem segir að ráðherrar beriábyrgð á „stjórnarframkvæmdum öllum“.
Hafa menn þá bent á að dómnefndin,sem enga ábyrgð ber gagnvart almenningi og
hefur ekkert aðhald í störfum sínum, ráði því í reynd hverjir verða skuli dómarar.
Þannig hefur það líka verið frá því reglan tók gildi. Í stjórnarskrárreglunni
felist hins vegar krafa um að ráðherra skuli ákveða hvern skipa skuli, þar sem
hann beri ábyrgð á ákvörðuninni.
Gengið erinda
Tilnefningum í þessa nefnd er hagað með þeim hætti að dómaraelítan sem situr
í Hæstarétti og lögfræðingahópurinn kringum hana hafa haft tögl og hagldir við
skipun í nefndina. Á tímabilinu, sem liðið er síðan lagabreytingin tók gildi, hefur
nefndin sýnt að hún gengur erinda þessarar elítu og hefur með augljósum
rangindum sett í efsta sæti umsækjendur sem vitað er að dómurunum við
Hæstarétt hugnast helst að fá í hópinn. Koma þar til persónuleg tengsl og
vinskapur dómaranna við viðkomandi umsækjendur. Aðrir sem sótt hafa um
hafa mátt líða fyrir þessa augljósu hlutdrægni.
Svonefnd réttarfarsnefnd samdi frumvarpið að lagabreytingunni 2010. Þá var
Markús Sigurbjörnsson, þáverandi forseti Hæstaréttar, formaður nefndarinnar.
Markús er mætur maður og góðgjarn. Í nefndinni átti þá einnig sæti meðal
annarra Stefán Már Stefánsson, þá prófessor við Háskóla Íslands, mætur maður
og góðgjarn. Stefán hefur síðan átt sæti í einhverjum dómnefndanna sem metið
hafa umsækjendur.
Tillögumaður dæmir
Á síðasta ári var fjallað fyrir dómi um skipun tveggja dómara að Landsrétti.
Sérstakar reglur giltu um þá skipan, sem tóku meðal annars mið af því að verið
var að skipa 15 dómara í einu lagi. Töldu málsóknarmenn að ráðherrann hefði
brotið á þeim rétt með því að skipa þá ekki í embætti. Þó að reglurnar væru í
þessu tilviki sérstakar fyrir þessar ákvarðanir komu störf dómnefndar samt mjög
við sögu í deilunni og skylda ráðherra til að fylgja þeim í einu og öllu.
Flestir dómarar við Hæstarétt viku sæti í þessum málum, þegar þau voru dæmd
19. desember s.l. Voru kallaðir inn varadómarar. Einn þeirra var Stefán Már
Stefánsson sem átt hafði aðild að tillögunni um hina umdeildu lagareglu frá
árinu 2010, sem meðal annars var tekist á um í málinu.
Eiginkonan
Síðan þessir dómar féllu hefur mikið verið um þá rætt og lagalegan grundvöll
þeirra. Þá vekur athygli að fréttastofa RÚV, sem mikið hefur fjallað um málið í
sýnilegum erindagjörðum gegn dómsmálaráðherra, hefur ávallt kallað til viðtals
prófessorinn í stjórnskipunarrétti við Háskóla Íslands, Björgu Thorarensen, sem
er mæt kona og góðgjörn. Það er þó synd að fréttastofunni skuli þá jafnan hafa
láðst að geta þess að prófessorinn er eiginkona Markúsar, formanns
réttarfarsnefndarinnar sem samdi frumvarpið umdeilda um árið. Svo undarlega
vill til að prófessorinn er alltaf sammála eiginmanninum. Samheldin hjón þar á
ferð.
Þó að þeir þrír lögfræðingar sem hér hafa verið nefndir, séu alls góðs maklegir,
er ljóst að þeir telja að dómaraelítan eigi að ráða því hverjir komi nýir inn í
dómarahópinn, þótt hún beri enga ábyrgð að lögum á ákvörðunum um skipan
nýrra dómara.
Kannski er kominn tími til að þjóðin – og þar með taldir nokkrir hávaðasamir
alþingismenn – átti sig á því hvað raunverulega gengur á. Hér á sér stað
valdabarátta. Þessi barátta snýst um valdið til að skipa nýja dómara.
Grímulaus valdbeiting
Dómarnir í desember standast ekki lögfræðilegar lágmarkskröfur. Þeir fela í sér
grímulausa valdbeitingu gegn dómsmálaráðherra og þeim er einungis ætlað að
refsa honum fyrir að lúta ekki fyrirmælum. Með þessum gjörðum sínum sýna
dómarar að þeir hika ekki við að misbeita dómsvaldi sínu í þágu baráttu við
ráðherra um valdið til að velja nýja dómara að dómstólum landsins.
Það er mikið áfall fyrir alla sem unna hugmyndinni um hlutlausa dómstóla að
þurfa að verða vitni að þessu.
Jón Steinar Gunnlaugsson er lögmaður
Höfundur tekur fram að eiginkona hans hafi lesið
þessa grein yfir í handriti og lýsti sig samþykka
efni hennar.
