Það er sagt að efna eigi til hátíðar vegna hundrað ára afmælis Moggans. Það er ágætur tími til að líta yfir farinn veg – kannski gætu þeir líka gert það í Hádegismóum og séð hvað blaðið er mikil hryggðarmynd.
Morgunblaðið var eitt sinn þjóðarblað. Næstu allir Íslendingar sáu það og lásu. Það hafði feikileg áhrif. Ráðherrar í ríkisstjórnum beygðu sig og bukkuðu fyrir blaðinu – líka þeir sem voru ekki í Sjálfstæðisflokknum.
Ef atburður var ekki í Mogganum, ja, þá var eins og hann hefði ekki gerst. Styrmir Gunnarsson lýsir þessu í nýútkominni bók. Viðhorfin til blaðamennsku voru á köflum harla einkennileg.
Morgunblaðið var á þessum árum ein meginstofnun samfélagsins – og það sýndi öðrum stofnunum mikla hollustu. Gagnrýnin umfjöllun fékk sjaldnast inni í blaðinu, en á því voru þó undantekningar þegar líða tók á ritstjóratíð Matthíasar og Styrmis.
Þá tók blaðið rispur, til dæmis á spillingu í kringum Sambandið og Eimskipafélagið – og það tók upp harða krítík á kvótakerfið.
Þetta þótti þáverandi húsbónda í Stjórnarráðinu svo slæmt að hann reyndi að nota einn sendil sinn til að knésetja annan ritstjórann – í gegnum tengsl inn í Landsbankann.
Matthías kom með lífleg menningarskrif, húmanísk viðhorf – og það var hans ær og kýr að vera helst í góðu sambandið við samfélagið eins og það lagði sig. Sá gamalreyndi blaðamaður, Indriði G. Þorsteinsson, orðaði það eitt sinn þannig í samtali við mig að Mogginn skúraði líka göturnar á morgnana. Hann var alls staðar, alltumlykjandi.
Dagblöð af þessu tagi hafa þurft undan að láta. Það eru varla til nein þjóðardagblöð lengur. Mér skilst að Helsingin Sanomaat í Finnlandi komist einna næst því. Það er svolítið eins og Mogginn var einu sinni.
Þegar á leið var hagsmunagæslan aftur harðari á Morgunblaðinu. Björgólfur Guðmundsson eignaðist blaðið og passaði upp á ekki væri skrifað neitt misjafnt um banka og fjármál. Svo varð hrun – blaðið gekk í gegnum óvænt blómaskeið stutta tíð eftir það. Þá var í raun enginn eigandi að blaðinu – blaðamenn dönsuðu frjálsir og birtu alls kyns uppljóstranir. Það var glæsilegur tími. Eignarhald á fjölmiðlum skiptir nefnilega miklu máli. Blaðamennirnir sem héldu uppi fréttaflutningi á þesum merkilega tíma eru farnir af Mogganum – allir með tölu.
Einhverjum þótti nóg um um. Það var afskrifað af Mogga í bankanum. Fyrrverandi forsætisráðherra og Seðlabankastjóri var gerður að ritstjóra. Hann notar blaðið aðallega til að skrifa réttlætingargreinar um sjálfan sig – eða til þess að láta eins og atburðir hefðu ekki gerst eða séu algjörlega marklitlir. En hagsmunagæslan skiptir mestu máli. Hún er eindregnari og grímulausari en lengi hefur sést í íslenskum fjölmiðli.
En hún hefur auðvitað sinn tilgang. Það er í gangi barátta um völd og verðmæti í íslensku samfélagi. Mogginn er þar í mjög ákveðnu liði. Baráttan teygir sig víða. Til dæmis er gamall bandamaður Morgunblaðsritstjórans, maður sem var bæði í Eimreið og Kolkrabba, Brynjólfur Bjarnason, orðinn framkvæmdastjóri Framtakssjóðs Íslanda, en þar er farið með hluti í mörgum helstu stórfyrirtækjum Íslands.
