Það er alkunn staðreynd að í nútímanum á fólk sífellt erfiðara með einbeitingu og athygli – að lesa, læra og sökkva sér ofan í flókin verkefni. En hver er ástæðan? Blaðamaðurinn Johann Hari lagði upp í ferð til að leita svara og Horfin athygli er afraksturinn; einkar læsileg og áhugaverð bók byggð á fjölda rannsókna og viðtala við sérfræðinga víða um heim sem Hari fléttar saman við eigin athuganir og reynslu.
Hér er því lýst hvernig örar breytingar í umhverfinu, ný tækni og græðgi stórfyrirtækja hafa hreinlega rænt okkur hæfileikanum til djúprar, sjálfstæðrar og frumlegrar hugsunar og þannig haft afgerandi áhrif á viðhorf okkar, þekkingu, samskipti og sjálfa samfélagsgerðina, svo mjög að lýðræðið er í hættu. Þó er ekki öll von úti, en lausnin krefst þess að við íhugum vandlega hvernig lífi við viljum lifa og hvernig samfélagi við viljum búa í, og tökum síðan meðvitaðar ákvarðanir um neyslu okkar, tækninotkun og lífsstíl í samræmi við óskir okkar og drauma um gott og innihaldsríkt líf.
Bókin hefur vakið mikla athygli, unnið til verðlauna og komið út víða um heim. Hugrún Hrönn Kristjánsdóttir og Arnþór Jónsson þýddu.
Hugrún Kristjánsdóttir, annar þýðandi bókarinnar Horfin athygli, mætti i viðtal í vikunni á Bítið á Bylgjunni og ræddi þar um einbeitingu og athygli.
Hlusta má á viðtalið hér.
Hér fyrir neðan má lesa hluta af 1. kafla bókarinnar:
Ég fór að velta fyrir mér augljósri spurningu. Ef hraði lífsins hefur
aukist og við erum að drukkna í upplýsingum þannig að við eigum
sífellt erfiðara með að einbeita okkur að einhverju einu, af hverju
er þá svona lítið um aðgerðir? Af hverju höfum við ekki reynt að
hægja á okkur svo við getum hugsað skýrt? Mér tókst að finna fyrsta
hluta svarsins við þessari spurningu – og aðeins fyrsta hlutann –
þegar ég tók viðtal við Earl Miller prófessor. Hann hefur hlotið
nokkrar af virtustu viðurkenningunum í heimi taugavísinda og
þegar ég fór að hitta hann á skrifstofu hans í Massachusetts Institute
of Technology (MIT) var hann að vinna að nýjustu rannsókn
sinni á heilanum. Hann sagði mér hreint út að í staðinn fyrir að
viðurkenna takmarkanir okkar og haga lífi okkar í samræmi við
þær höfum við – öll hjörðin – fest okkur í gríðarlegum blekkingavef.
Eina lykilstaðreynd, sagði hann, þurfa allar manneskjur að
skilja – og allt sem hann útskýrði síðar verður skilið í samhengi við
þetta. Með fullri meðvitund getur „heilinn aðeins búið til eina eða
tvær hugsanir í einu“. Það er allt og sumt. „Við erum afar, afar einföld
í hugsun.“ Við höfum „mjög takmarkaða vitræna getu“. Þetta
„grundvallast á uppbyggingu heilans“ og mun ekki breytast.
En frekar en að viðurkenna þetta, sagði Earl, höfum við búið til goðsögn.
Goðsögn um að við getum í rauninni hugsað um þrjá, fimm
eða tíu hluti samtímis. Til að láta eins og þetta væri gerlegt beittum
við hugtaki sem aldrei stóð til að nota um manneskjur. Á sjöunda
áratugnum fundu vísindamenn upp tölvur með fleiri en einum
örgjörva svo þær gætu í raun og veru gert tvo hluti (eða fleiri) samtímis.
Þeir kölluðu vélaraflið „fjölverkavinnslu“ (e. multitasking).
Síðan tókum við hugtakið og létum það gilda um okkur sjálf.
Þegar ég heyrði fyrst staðhæfingu Earls um að hæfileiki okkar til
að hugsa um nokkra hluti samtímis væri blekking móaðist ég við –
þetta getur ekki verið rétt hjá honum, hugsaði ég, því sjálfur hef ég
gert marga hluti í einu. Reyndar geri ég það oft. Fyrsta dæmið sem
kom upp hugann var: Ég hef skoðað tölvupóstinn minn um leið og
ég hugsaði um næstu drög að bók minni og skipulagði viðtal sem
ég ætlaði að taka síðar sama dag. Þetta gerði ég allt sitjandi á sömu
klósettsetunni. (Ég biðst afsökunar á að hafa komið þessari mynd
fyrir í höfðinu á þér.) Hvað af þessu er ímyndun?
Sumir vísindamenn fylgdu sömu tilfinningu og ég hafði fyrst –
þeir trúðu að hægt væri að vinna mörg flókin verk samtímis. Þeir
kölluðu fólk inn á rannsóknarstofur, sögðu því að gera marga hluti
í einu og fylgdust svo með hvernig gekk. Vísindamennirnir komust
að því að þegar fólk heldur að það sé að gera nokkra hluti samtímis
er það í rauninni – eins og Earl útskýrði – „að skipta á milli. Fólk
skiptir úr einu í annað. Það tekur ekki eftir skiptingunum vegna
þess að heilinn breiðir yfir þær og upplifunin verður samfelld í
meðvitundinni en í raun og veru er fólk að skipta fram og til baka
og endurstilla heilann frá einu augnabliki til annars, úr einu verkefni
í annað – með ærnum tilkostnaði.“
Með þrennum hætti, útskýrði hann, draga þessar stöðugu skiptingar
úr hæfninni til einbeitingar. Það fyrsta kallast tilkostnaður
skiptinga. Fjölmargar vísindarannsóknir hafa sýnt fram á hann.
Ímyndaðu þér að þú sért að gera skattframtalið þitt og þú færð
textaskilaboð og kíkir á þau – rétt aðeins í fimm sekúndur – og svo
ferðu aftur að vinna í skattframtalinu. Á því augnabliki „fer heilinn
úr einu verki í annað og verður að endurstillast“, sagði hann.
Þú þarft að muna hvað þú varst að gera áður, þú verður að muna
um hvað þú varst að hugsa í því sambandi „og það tekur ofurlítinn
tíma“. Sýnt hefur verið fram á að þegar þetta gerist „verður frammistaða
þín lakari. Það hægist á þér. Vegna skiptinganna.“
Ef þú kíkir oft á textaskilaboð á meðan þú ert að vinna ertu
því ekki aðeins að tapa þessum smátíma sem það tekur að skoða
skilaboðin – þú ert líka að glata tímanum sem það tekur að ná einbeitingunni
aftur, sem getur verið miklu lengri. Earl sagði: „Ef þú
notar tímann ekki til að hugsa, heldur í skiptingar, er það bara
sóun á vinnslugetu heilans.“ Þetta þýðir að ef skjátíma-appið sýnir
að þú notar símann í fjóra tíma á dag fer miklu lengri tími en það
í tapaða einbeitingu.
Þegar Earl sagði þetta hugsaði ég: Já, en þetta hljóta að vera lítil
áhrif, örlítil pressa á athyglina. En þegar ég las rannsóknaniðurstöður
komst ég að því að það eru vísindalegar vísbendingar um að
áhrifin geti verið furðumikil. Til dæmis lét Hewlett-Packard gera
litla rannsókn til að kanna vitsmunalega getu hluta starfsfólksins
við tvenns konar ólíkar aðstæður. Í fyrstu voru vitsmunirnir prófaðir
þegar ekki var verið að trufla fólkið eða valda því ónæði. Síðan
voru vitsmunir mældir á meðan fólkið tók á móti tölvupóstum og
símtölum. Rannsóknin leiddi í ljós að „tæknileg truflun“ – að fá
tölvupósta og símtöl – olli því að greindarvísitala starfsfólksins féll
að meðaltali um tíu stig. Til þess að gefa þér hugmynd um hvað það
er mikið: til skamms tíma er það tvöfalt meira en þegar fólk reykir
kannabis. Með tilliti til getu og afkasta í vinnunni væri því betra
að vera skakkur við skrifborðið en að skoða mikið textaskilaboð
og Facebook.
Samkvæmt rannsóknunum er staðan enn verri. Önnur skaðleg
áhrif sem skiptingar hafa á athygli þína mætti kalla klúðursáhrifin.
Þegar þú skiptir úr einu verkefni í annað læðast inn villur sem
annars hefðu ekki komið til vegna þess – útskýrði Earl – „að heilinn
gerir auðveldlega villur. Þegar þú skiptir á milli verkefna verður
heilinn að taka nokkur skref til baka og finna út hvar hann var“ – og
það getur hann ekki gert fullkomlega. Hann fer að hökta. „Í stað
þess að verja mikilvægum tíma í raunverulegar djúpar pælingar
verður hugsunin yfirborðskennd af því að mikill tími fer í leiðréttingar
og að rekja sig aftur á bak.“
Þriðja tegund fórnarkostnaðar sem fylgir trú okkar á að við
getum gert margt í einu er þess eðlis að maður tekur aðeins eftir
henni smátt og smátt þegar til lengri tíma er litið – við gætum
kallað þetta uppþurrkun sköpunargáfunnar. Að líkindum verðurðu
umtalsvert minna skapandi. Hvers vegna? „Hvaðan koma nýjar
hugsanir [og] nýsköpun?“ spurði Earl á móti. Þær verða til þegar
heilinn mótar nýjar tengingar úr því sem þú hefur séð, heyrt og
lært. Þegar hugur þinn fær frjálsan og ótruflaðan tíma mun hann
sjálfkrafa fara yfir allt sem hann hefur tekið til sín og draga upp
tengsl þar á milli á nýjan hátt. Þetta gerist allt ómeðvitað en í ferlinu
„skjóta nýjar hugmyndir upp kollinum og tengjast saman og
skyndilega verða tvær ótengdar hugsanir samtengdar á nýjan hátt“.
Ný hugmynd er fædd. En ef „heilinn eyðir tíma sínum í skiptingar
og villuleiðréttingar“, útskýrði Earl, fær hann einfaldlega færri
tækifæri til að „fylgja þessum tengslum á nýja staði þar sem verða
til frumlegar og skapandi hugsanir“.
Seinna komst ég að raun um fjórðu afleiðinguna, sem er byggð
á færri vísbendingum – við gætum kallað hana minnisskerðingaráhrif.
Teymi hjá UCLA fékk fólk til að vinna tvö verkefni samtímis
og fylgdist með afleiðingunum. Á eftir kom í ljós að fólkið mundi
ekki eins vel hvað það hafði verið að gera og annar hópur sem gerði
bara eitt í einu. Þetta virðist vera vegna þess að það þarf huglægt
rými og orku til að breyta reynslu í minningar. Ef fólk eyðir orkunni
í hraðar skiptingar bitnar það á minni og lærdómi.
Ef þú eyðir tíma þínum í örar skiptingar bendir allt til þess að þú
verðir hægari, gerir fleiri mistök, verðir minna skapandi og munir
minna af því sem þú gerir. Mig langaði að vita: hversu oft erum
við flest í þessum skiptingum? Ég tók viðtal við Gloriu Mark, prófessor
við upplýsingatæknideild Kaliforníuháskóla í Irvine, sem
hefur komist að því að vinnandi fólk í Bandaríkjunum verður að
meðaltali fyrir truflun um það bil einu sinni á þriggja mínútna
fresti. Fjölmargar aðrar rannsóknir hafa sýnt að stór hluti Bandaríkjamanna
verður nánast stöðugt fyrir truflunum og skiptir á milli
verkefna. Skrifstofufólk telur sig nú ranglega verja að meðaltali 40
prósentum vinnutímans í „fjölverkavinnslu“ – sem þýðir að þessi
vinna er á kostnað athygli og einbeitingar. Reyndar er tími án truflunar
að verða mjög sjaldgæfur: ein rannsókn leiddi í ljós að flest
okkar sem störfum á skrifstofum fáum aldrei heilan ótruflaðan
klukkutíma á venjulegum degi. Ég varð að margskoða þessa tölu
áður en ég náði þessu í raun og veru: flest skrifstofufólk fær aldrei
heilan klukkutíma út af fyrir sig án truflunar. Þetta er að gerast á
öllum stigum fyrirtækjarekstrar – venjulegur forstjóri í fyrirtæki á
Fortune 500-listanum fær til dæmis aðeins tuttugu og átta mínútur
á dag án truflunar.
Þegar fjölmiðlar fjalla um þetta vandamál er alltaf talað um að
verið sé að gera margt í einu – en ég held að það séu mistök að nota
gamla tölvuhugtakið „fjölverkavinnslu“. Þegar ég hugsa um að gera
margt í einu sé ég fyrir mér einstæða móður á tíunda áratugnum
gefa barninu sínu að borða samtímis því sem hún er í símanum að
tala við einhvern í vinnunni og passa að maturinn sem hún er að
elda brenni ekki. (Ég horfði mikið á lélega gamanþætti í sjónvarpinu
á tíunda áratugnum.) Ég sé ekki fyrir mér einhvern sem tekur
vinnusímtal á meðan hann skoðar textaskilaboðin sín. Við erum
orðin svo vön símanum okkar að ég held að við lítum ekki á það
sem fjölverkavinnslu þegar við kíkjum á símann í miðju verkefni,
ekki frekar en þegar við klórum okkur í rassinum í miðju símtali.
En það er fjölverkavinnsla. Það að hafa einfaldlega kveikt á símanum
og fá skilaboð á tíu mínútna fresti samtímis því sem þú ert
að vinna er ein birtingarmynd skiptinga – og fórnarkostnaðurinn
bitnar á þér líka. Í rannsókn sem gerð var við Carnegie Mellon-
háskólann, á rannsóknarstofu um samskipti manns og tölvu, voru
hundrað þrjátíu og sex nemendur fengnir til að þreyta próf. Sumir
þurftu að slökkva á símanum en aðrir voru með símann á sér og
fengu send skilaboð með vissu millibili. Nemendurnir sem fengu
skilaboðin stóðu sig að meðaltali tuttugu prósent verr. Aðrar rannsóknir
á svipuðum nótum hafa sýnt jafnvel enn verri niðurstöðu
þar sem árangurinn er þrjátíu prósent lakari. Mér sýnist að við
næstum öll sem erum með snjallsíma séum tuttugu til þrjátíu prósentum
undir getu, öllum stundum. Þar fer mikil heilastarfsemi
forgörðum hjá einni tegund.
Ef þú vilt skilja hversu skaðlegt þetta er, sagði Earl, skaltu líta á
þá dánarorsök sem vex hvað hraðast í heiminum, sem er akstur án
einbeitingar. Taugavísindamaðurinn dr. David Strayer við Háskólann
í Utah gerði ítarlegar hugrænar rannsóknir á einstaklingum
sem hann fékk til að nota akstursherma og fylgdist með því hversu
öruggur akstur þeirra var þegar þeir voru annars hugar vegna truflunar
frá snjalltækjum – eins og þegar þeir fengu textaskilaboð í
símann sinn. Það kom í ljós að hæfniskerðing var „mjög svipuð“
og ef þeir hefðu verið drukknir. Hér skulum við staldra aðeins við:
viðvarandi truflun er jafn slæm fyrir athygli okkar í umferðinni og
áfengisneysla sem framkallar vímu. Þessi truflun allt í kringum
okkur er ekki aðeins pirrandi, hún er banvæn: í dag er um það
bil eitt af hverjum fimm bílslysum af völdum ökumanna sem eru
annars hugar.
Gögnin eru alveg skýr, sagði Earl: ef þú vilt gera hlutina vel
kemur ekkert annað til greina en að einbeita sér vandlega að einu
í einu. Þegar ég fór að skilja þetta áttaði ég mig á því að löngun
mín til að gleypa heila flóðbylgju af upplýsingum án þess að missa
getuna til einbeitingar var eins og löngun til að borða daglega á
McDonald’s og halda línunum í lagi – alveg vonlaus draumsýn.
Stærð og geta mannsheilans hefur ekki breyst að neinu ráði í fjörutíu
þúsund ár, útskýrði Earl, og það er ekki von á neinni uppfærslu
á næstunni. Samt höfum við undarlegar hugmyndir um þessa stað-
reynd. Dr. Larry Rosen, prófessor í sálfræði við Ríkisháskólann í
Kaliforníu, uppgötvaði að venjulegir unglingar og ungmenni trúa
því að þau geti fylgst með sex eða sjö tegundum miðla samtímis.
Við erum ekki vélar. Við getum ekki starfað á sama hátt og vélar.
Við erum manneskjur og virkum allt öðruvísi.
Þegar ég hafði skilið þetta áttaði ég mig á því hver væri ein
meginástaða þess að mér leið svona vel í Provincetown – og var
svo endurnærður. Í fyrsta skipti í langan tíma gaf ég mér leyfi til
að einbeita mér að einu verkefni tímunum saman. Mér leið eins
og huglæg geta mín hefði örvast gríðarlega – vegna þess að ég virti
takmarkanir hugans. Ég spurði Earl hvort það væri sanngjarnt að
álykta, miðað við það sem við vitum um heilann, að athyglisvandamál
nútímans væru í raun og veru verri en þau hefðu verið áður
fyrr. Hann svaraði: „Sannarlega.“ Hann telur að við höfum skapað
í menningu okkar „fullkomnar aðstæður fyrir vitrænt niðurbrot
sem er afleiðing truflunar“.
Það var erfitt að meðtaka þetta. Það er eitt að hafa hugboð um
ríkjandi kreppu. Það er annað að heyra einn af fremstu taugavísindamönnum
í heiminum segja að við búum við „fullkomnar
aðstæður“ til að brjóta niður getuna til að hugsa. „Það besta sem
við getum gert núna,“ sagði Earl, „er að reyna eins og við getum
að losna við ónæðið.“ Í samtali okkar virtist hann eitt augnablik
nokkuð bjartsýnn og benti á að við gætum öll náð árangri ef við byrjuðum
strax. Hann sagði: „Heilinn er eins og vöðvi. Því meira sem
þú notar ákveðna parta, því sterkari verða tengingarnar og þeim
mun betri verður virknin.“ Ef þú átt erfitt með einbeitingu, sagði
hann, reyndu þá að einbeita þér að einhverju einu í tíu mínútur og
sleppa svo tökunum í eina mínútu og taktu svo aðrar tíu mínútur
í einbeitingu og svo framvegis. „Með því að venja þig á þetta nær
heilinn betri og betri einbeitingu því þú styrkir [tauga]tengingarnar
sem notaðar eru við þetta atferli. Og fljótlega geturðu gert þetta
í fimmtán mínútur, tuttugu mínútur, hálftíma, þú veist … Gerðu
þetta. Æfðu þig … Byrjaðu hægt en æfðu þig og þá lærist þetta.“
Earl segir að til þess að ná tökum á þessu þurfi fólk að skilja sig
við það sem veldur truflun í lengri og lengri tíma í einu. Það eru
mistök, sagði hann, „að reyna að einbeita sér með viljastyrkinn að
vopni – vegna þess að það er of erfitt að hunsa upplýsingaflóðið“.
Þegar ég spurði hvernig við sem samfélag gætum fundið leið til að
gera þetta sagðist hann ekki vera félagsfræðingur og ég yrði að fá
svör við þeirri spurningu annars staðar.
