Í sumar sem leið snæddi ég kvöldverð á hinu fornfræga veitingahúsi La Cigale í Nantes í Frakklandi. Innréttingar hússins eru óvenju vandaðar og íburðarmiklar — og nálega óbreyttar frá því að staðurinn var vígður hinn 1. apríl 1895. Þetta leiddi ósjálfrátt hugann að því brenglaða verðmætamati sem við verðum sífellt vitni að hér heima, þar sem menn víla ekki fyrir sér að fleygja vönduðum harðviðarinnréttingum ellegar ganga svo langt að jafna við jörðu rammgerar byggingar — og sem aldrei fyrr. Í borgum í nálægum löndum er stefnan sú að rífa helst ekki hús, heldur reyna til þrautar að endurnýta þau og finna þeim nýtt hlutverk. Hér á landi er allt annað uppi á teningnum og vönduð mannvirki jöfnuð við jörðu í stórum stíl.
Ég velti því fyrir mér hvort allt þetta niðurrif sé ekki hreinlega birtingarmynd landlægs virðingarleysis fyrir handverki. Hér á landi er nefnilega útbreiddur sá misskilningur að menntun sé ekkert annað en bóklegt langskólanám. Ef betur er að gáð er vandað handverk afrakstur slíkrar innri menntunar að hún verður ekki numin nema með þrautþjálfun árum saman. Það er eins margur hreinlega skilji þetta ekki og telji að nóg sé að vera „fimur í fingrunum“.
Kannski er ólán að í okkar tungumáli er notað sama orð fyrir verksmiðjuiðnað og handverk; allt er kallað iðnaður, en alltént er ljóst að skilningsleysi á vönduðu handverki endurspeglast í pólitíkinni — enda ekki margir iðnmeistarar í röðum kjörinna fulltrúa. Þau sjónarmið hafa til að mynda átt talsverðu fylgi að fagna að afnema sem mest lögverndun starfsgreina. Málsmetandi iðnmeistarar hafa varað við slíkum tilburðum. Í þeim felist aðför að fagmennsku og afleiðingin verði fúsk og svört atvinnustarfsemi, það sýni reynslan frá öðrum löndum. Meðal þeirra sem reglulega hafa stungið niður penna í vörn fyrir handverkið er Sigurður Már Guðjónsson, formaður Landssambands bakarameistara. Hann hefur til að mynda bent á að Þjóðverjar hafi dregið úr lögverndun starfsheita fyrir tæpum tveimur áratugum en snúið aftur til fyrra fyrirkomulags nýverið í ljósi hörmulegrar reynslu, en einkum og sér í lagi bitni fúskið á neytendum.
Í byrjun þessa árs var efnt til ráðstefnu í Háskólanum í Reykjavík um fúsk í byggingastarfsemi og galla sem af því hlytist en ráðstefnan var haldin til heiðurs dr. Ríkharði Kristjánssyni verkfræðingi sem starfaði við Rannsóknarstofnun byggingariðnaðarins hér á árum áður, meðan sú stofnun var og hét. Í viðtölum við dr. Ríkharð af þessu tilefni nefndi hann að fúsk við húsbyggingar hér á landi ylli milljarðatjóni á ári hverju — en fúskið væri litlu minna hjá þeim sem hafa ættu eftirlit með byggingastarfsemi. Kaupendur nýrra fasteigna tryðu því að gætt væri að fagmennsku en svo sé ekki raunin. Hið opinbera leggur sáralitla áherslu á eftirlit með fagmannlegum vinnubrögðum og því hvort þeir sem annist smíðina hafi tilskilin réttindi. Þarna endurspeglast líklega skilningsleysi ráðamanna á gildi vandaðs handverks og fagmennsku — og um leið virðingarleysi fyrir menntun.
Félag iðn- og tæknigreina hefur ítrekað gagnrýnt að ráðist sé í umfangsmiklar byggingaframkvæmdir hér á landi án þessi að einn einasti fagmenntaði iðnaðarmaður sé að störfum. En ráðamenn hafa skellt skollaeyrum við ábendingum iðnfélaga um skort á fagmennsku, samhliða umfangsmikilli svartri atvinnustarfsemi. Það er engu líkara en stundarágóði sé kjörorð dagsins.
Eggert Jóhannsson feldskeri ræddi um fagmennsku handverksmanna í viðtali við blaðamann Morgunblaðsins í fyrrasumar. Það var um það leyti sem ráðherra kynnti áform sín um að fella niður löggildingu margra iðngreina. Ein þeirra sem var afnumin í kjölfarið var einmitt feldskurður, sem Eggert benti á að væri löggilt iðngrein í öllum helstu nágrannalöndum okkar. Hann sagði miður að handverk væri almennt á undanhaldi. Það að fáir hefðu numið tiltekna iðngrein gætu ekki verið rök fyrir afnámi löggildingar og nefndi hann Dóru Jónsdóttur silfursmið sem dæmi en hún væri sérhæfð í víravirki sem sé ævafornt handverk hér á landi. Réttara væri að fjölga löggiltum iðngreinum.
Fleiri mótmæltu afnámi löggildingar. Þeirra á meðal var Guðmundur Helgi Þórarinsson, formaður Félags vélstjóra og málmtæknimanna, en í því félagi eru meðal annarra skipa- og bátasmiðir, en sú iðngrein var ein þeirra sem var afnumin. Það sýndi að hans viti hversu skyni skroppnir íslenskir ráðamenn væru að ætla sér að ráðast í slíkar breytingar á sama tíma að önnur Evrópuríki væru á nýjan leik að fjölga löggiltum iðngreinum — enda hefðu menn brennt sig illa á fúskinu.
Forngrikkir lögðu vandað handverk að jöfnu við listaverk og notuðust við orðið tekhne (gr. τεχνή) í þessu sambandi. Hugtakið felur í sér þekkingu og aðferð til að gera eitthvað. Þeir höfðu þannig að líkindum dýpri skilning á gildi handverks en við í okkar samtíma. Bersýnilega þarf að verða vitundarvakning um gildi vandaðs handverks og um leið hverfa frá því brenglaða verðmætamati sem birtist í sinni ýktustu mynd í niðurrifi vandaðra stórhýsa. Að öllum líkindum mun þjóðfélag okkar hljóta dapurlegri eftirmæli í þessu tilliti en ýmis samfélög fornaldar. Stundum er nefnilega sem mannsandanum fari beinlínis aftur þrátt fyrir síbyljuna um takmarkalausar framfarir.
