Ríkisendurskoðun hefur birt niðurstöður úttektar sem unnin var að beiðni Alþingis um styrki, viljayfirlýsingar, fyrirheit og samninga allra ráðherra sem kunna að hafa falið í sér fjárhagslegar skuldbindingar fyrir ríkissjóð. Tímabilið sem úttektin náði til var frá og með frestun á fundum Alþingis 13. júní 2021 til setningar nýs þings þann 23. nóvember sama ár.
Niðurstöðurnar sýndu að almennt áttu fjárskuldbindingar ráðherra sér stoð í fjárlögum eða samþykktum ríkisstjórnar eða Alþingis. Hafi flest ráðuneyti sett sér reglur um styrkveitingar og auglýstu eftir umsóknum í samræmi við þær. Þetta hafi þó ekki átt við í ölum tilvikum.
Tilefni úttektarinnar var meðal annars sú að skýrslubeiðendur hafi talið ráðherra hafa staðið fyrir úthlutunum til einstakra mála meðan þeir stóðu í kosningabaráttu, án þess að þær fjárveitingar hafi komið til umræðu á Alþingi. Ríkisendurskoðun telur sig ekki hafa forsendur til að meta hvaða mál ráðherrar gætu hafa veitt fé til í tengslum við kosningabaráttu en hafi þó þrjú mál sérstaklega verið nefnd í beiðninni. Þau mál hafi verið bygging flugskýlis fyrir Landhelgisgæsluna, bygging nýs húsnæðis fyrir geðdeild Landspítala og byggingu nemendagarða á Flateyri.
Segir í skýrslunni:
„Í þeim tilvikum þar sem ekki var auglýst eftir umsóknum um styrki voru svör gjarnan á þá vegu að um sérstök verkefni hafi verið að ræða sem aðeins einn aðili eða félag sinni. Af þeim sökum hafi ekki hallað á aðra þótt styrkir hafi verið ákveðnir án auglýsinga og umsóknarferlis. Ríkisendurskoðun telur þessi rök geta átt við í einhverjum tilvikum en hvetur til þess að meginreglan sé sú að styrkveitingar séu auglýstar. Það samræmist betur sjónarmiðum um gagnsæi og jafnræði. Jafnframt ættu samningar um styrki að vera skriflegir.“
Hafi flest ráðuneyti gætt þess að geta um útgjöld styrkja og framlaga í fylgiriti með frumvarpi til fjárlaga og í í ársskýrslu. Þetta hafi þó ekki alltaf átt við og telur Ríkisendurskoðun ástæðu til að brýna við ráðuneyti að bæta úr þessu. Ekki sé alltaf skýrt í þessu fylgiriti undir hvaða lið útgjöld séu. Sundurliðun sé lítil, en lögin áskilja þó ekki slíka sundurliðun. Því hafi Ríkisendurskoðun þurft að reiða sig á upplýsingar frá ráðuneytunum sem ekki hafi öll svarað spurningum þar að lútandi.
Varðandi flugskýli Landhelgisgæslunnar hafi verið heimild fyrir kaupum eða leigu á nýju flugskýli í fjárlögum fyrir árið 2021. Hafi fjárheimild Landhelgisgæslunnar verið hækkuð um 50 milljónir vegna leigugreiðslna. Gerður var samningur í júlí árið 2021 milli Landhelgisgæslunnar og Öryggisfjarskipta ehf. um að félagið byggði flugskýlið og Landhelgisgæslan myndi leigja það. Var áætlaður kostnaður talinn tæplega 1,2 milljarður. Sú áætlun hafi nokkurn veginn staðist. Hafi Öryggisfjarskipti ehf. fjármagnað framkvæmdina að mestu með lántöku á almennum markaði. Fjármögnun framkvæmdarinnar er utan við A1-hluta ríkissjóðs og telst því ekki meðal skulda við útreikning á skuldahlutfalli ríkissjóðs. Skuldin mun koma fram í ríkisreikningi fyrir árið 2022 í A3-hluta ríkissjóðs en fjármögnun framkvæmdarinnar á fjárlögum mun fara fram í gegnum framlög til Landhelgissælunnar vegna leigu á flugskýlinu.
Telur Ríkisendurskoðunar að rétt hefði verið að gæta betur að gagnsæi varðandi þessa skuldsetningu og eins er bent á að ríkinu bjóðast almennt betri lánakjör en fyrirtækjum sem lán taka á almennum markaði. Engu að síður hafi verið gert ráð fyrir sama fjármagnskostnaði og ef ríkið væri lántakandi við útreikning leiguverðs. Landhelgisgæslan ætti því ekki að þurfa að gjalda fyrir fjármögnunarfyrirkomulagið með hærri leigugreiðslum.
„Þrátt fyrir það má áætla að fjármagnskostnaður ríkisins af verkefninu verði hærri en hann hefði orðið ef fjármögnun verkefnisins væri beint í gegnum ríkissjóð“
Ríkisendurskoðun bendir eins á að Öryggisfjarskipti ehf. séu ekki með raunverulegan rekstur heldur sjái Neyðarlínan ohf. um rekstur og starfsemi. Neyðarlínan sé jafnframt stærsti viðskiptavinur félagsins. Engir starfsmenn hafi verið hjá Öryggisfjarskiptum árið 2021. Ríkisendurskoðun telur ljóst að Öryggisfjarskipti séu skúffufyrirtæki. Hagnaður fyrirtækisins hafi verið rúmlega 101 milljónir árið 2020 og 157 milljónir árið 2021. Að sögn framkvæmdastjóra Öryggisfjarskipta sé starfsemin fjárfrek, tæknibúnaður úreldist hratt og afskriftaþörf sé mikil.
Varðandi húsnæði geðdeildar hafi ýmsir sérfræðingar í geðheilbrigðismálum vakið athygli á óviðunandi húsnæði geðdeildar Landspítala í september 2021. Hafi heilbrigðisráðherra tekið undir þessar áhyggjur í fjölmiðlum og sagði að tryggt yrði að geðdeildin fengi viðunandi húsnæði. Ráðherra hafi falið Nýjum Landspítala að gera úttekt á húsnæði geðsviðs við Hringbraut, Klepp og víðar og yrði í framhaldinu kannaður möguleiki á nýbyggingu fyrir starfsemina. Úttektin hafi kostað 8,7 milljónir og féll undir þróunarverkefni innan fjárlagaliðar sem kallaðist Bygging sjúkrahúss á lóð Landspítalans. Ekki hafi falist aðrar beinar skuldbindingar fyrir ríkissjóð í yfirlýsingum ráðherra.
Varðandi nemendagarða á Flateyri taldi Ríkisendurskoðun að þáverandi félagsmálaráðherra hafi enga beina ákvörðun haft að ákvörðun um 134 milljón króna stofnframlag Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar til byggingar nemendagarðanna. Hann hafi þó tilkynnt framlagið við skólasetningu skólans haustið 2021.
Ríkisendurskoðun gefur í úttekt sinni ábendingar um að tryggja þurfi að öll ráðuneyti uppfæri og birti opinberlega reglur um styrkveitingu í samræmi við reglugerð um styrkveitingar ráðherra. Meginreglan þurfi að vera sú að styrkveitingar séu auglýstar og að umsóknarferli sé í samræmi við reglur. Sé vikið frá þessu þurfi að vera málefnalegar ástæður að baki og mikilvægt að slíkt sé aðeins gert í undantekningartilvikum. Alltaf ætti að gera skriflega samninga um styrkveitingarnar í samræmi við reglugerð.
Eins þurfi að gæta að gagnsæi við skuldsetningu vegna verkefna á vegum ríkisins og forðast eigi að láta félög sem ekki búa yfir mannauði og sérþekkingu á sviði byggingaframkvæmda sjá um framkvæmdir og lántöku vegna þeirra.
Ríkisendurskoðun taldi einnig vafa leika á að úthlutanir á styrkjum og þeir samningar sem félagsmálaráðuneytið gerði á tímabilinu 13. júní til 23. nóvember 2021 hafi fallið vel að skilyrðum laga um opinber fjármál. Skilgreining ráðuneytisins á því hvað falli undir velferðarstyrki sé óskýr. Ekki hafi verið farið eftir reglum ráðuneytisins við úthlutun hvað varði auglýsingu eftir umsóknum og umsóknarferli. Betur hefði farið ef ráðuneytið hefði haft reglur sínar um úthlutun styrkja sem veittir eru samkvæmt safnliðum fjárlaga til hliðsjónar eða samið sérstakar reglur fyrir þær úthlutanir sem ráðist var í vegna Covid-19 og aðgerða í tengslum við faraldurinn.
Eins fann ríkisendurskoðun að styrkveitingu heilbrigðisráðuneytisins til Píeta samtakanna árið 2021, en um var að ræða lang stærsta styrkinn sem ráðuneytið veitti það ár, en styrkurinn nam 25 milljónum og var ekki auglýstur og þar með hafi önnur félagasamtök ekki staðið jafnfætis Píeta samtökunum þegar kom að úthlutun. Heilbrigðisráðuneytið svaraði ekki spurningum Ríkisendurskoðunar um málið.
Skýrsluna má lesa í heild sinni hér
