Það er ekki ráðist á garðinn þar sem hann er lægstur í Borgarleikhúsinu með uppsetningu á leikritinu Vanja frændi, einu merkasta leikverki leiklistarsögunnar eftir meistara Anton Chekhov. Vanja frændi er talið vera mesta afrek Chekhov í leikritaskrifum, en það er unnið út frá leikritinu Wood Demon sem Chekhov skrifaði um áratug áður en Vanja frændi var frumsýnt í Moskvu, en hið fyrrnefnda hlaut algjöra útreið í leiklistarsenunni. Chekhov einfaldaði Wood Demon, fækkaði persónum og breytti endanum svo fátt eitt sé nefnt og útkoman varð Vanja frændi.
Undirrituð lærði leiklist í rússneskum skóla þar sem Chekhov var í guðatölu, af augljósum ástæðum. Allir nemendur skólans þurfa að spreyta sig á texta meistarans, sem auðvelt er að misskilja og hreint út sagt klúðra. Textinn sem slíkur, fyrir þá sem ekki kunna að lesa hann, virkar leiðinlegur og niðurdrepandi. Undir leiðsögn rússnesku lærimeistara minna var ég hins vegar leidd í þann skilning um að djúpur húmor lægi undir yfirborðinu. Það er nefnilega það fallega við Chekhov; samtöl hans eru svo mannleg og einlæg en jafnframt er svo margt sem liggur á milli línanna. Svo margt ósagt.
Í stuttu máli má með sanni segja að Brynhildur Guðjónsdóttir er frábær leikstjóri. Hún kann að dýfa sér ofan í texta klassísku meistaranna, vinna hann á einlægan hátt með leikurum þannig að úr verður mikil dýpt og nánd við áhorfendur. Þó Chekhov hafi ekki verið pólitískt leikskáld heldur frekar einbeitt sér að mannlegu eðli og samskiptum, þá eiga textar hans ótrúlega vel við í dag. Þótt leikverkið hafi verið samið fyrir rúmri öld þá er snilld Chekhov fólgin í því að leikritið hefði getað verið skrifað í gær eða eftir fimm ár. Hann fjallar um harm mannanna, eftirsjá, samspil manna og náttúru, brostna drauma og eldheitar þrár. Forboðna ást og fjötra og allt þar á milli. Brynhildur skilur Chekhov. Hún skilur viðfangsefnið, hún skilur eymdina hjá fátækum bændum í Rússlandi, hálfgerðum þrælum, hún skilur baráttuna fyrir tilvistinni og þrá eftir betra lífi. Enn fremur skilur hún að Chekhov samdi ekki niðurdrepandi harmleiki heldur kómískar tragedíur þar sem hver persóna er listilega vel sett saman. Ég segi bara: Bravó, Brynhildur. Með raddir minna rússnesku lærimeistara í kollinum var ég haldin óttablöndnum kvíða við að sjá stykki eftir Chekhov en ég varð svo sannarlega ekki fyrir vonbrigðum.
Titilpersónan Vanja frændi er leikin af Val Frey Einarssyni. Hann er ófær um að horfa fram á veginn eða fylla sjálfan sig lífshamingju. Hann er fastur í fortíðinni og þráir það sem hefði getað orðið en varð aldrei. Því er persóna hans afar aumkunarverð en Valur nær að gæða Vanja fallegu lífi sem neyðir mann til að hafa samúð með honum. Við höfum öll verið það, að halda að það sé betra að lifa í draumi þegar maður á ekkert líf, svo ég vitni í Chekhov. Flestir ná hins vegar að koma sér upp úr þeim hjólförum en Vanja er fastur í þessum fjötrum, inni á ættaróðalinu, sem virkar meira sem búr á persónurnar heldur en heimili.
Unnur Ösp Stefánsdóttir leikur hina íðilfögru Yelenu, eiginkonu eldgamla prófessorsins, en þau hjónin heimsækja óðalið og nær Yelena að setja allt í uppnám vegna fegurðar sinnar. Það er í raun það eina sem hún hefur skarað fram úr í lífinu – skarað fram úr í fegurð. Annars er lífshlaup hennar fullt af brostnum draumum og í raun má segja að fegurðin hafi orðið henni að falli. Unnur Ösp er myndarleg kona, það er ekki hægt að deila um, en hún situr svo vel í sínum karakter að fegurð hennar á sviðinu hrifsar frá manni öll vopn. Algjörlega kynngimögnuð upplifun í upphafi leikritsins að sjá hana spígspora um í hvítum kjól með barðastóran hatt. Þótt maður sjái ekki almennilega framan í hana skynjar maður að hér er lotningarfull og ómótstæðileg kona á ferð. Það hefði verið auðvelt að fara ódýra og einfalda leið með sköpun Yelenu á sviðinu en Unnur Ösp gerði það heldur betur ekki. Í raun var Yelena sú persóna sem ég hugsaði hvað mest um þegar að leiktjöldin féllu. Því miður, þá held ég að hennar hafi ekki beðið langt líf, né ánægjulegt.
Hápunktur leikritsins er að mínu mati þegar að Yelena fer í ástríðufullan eltingarleik við drykkfellda lækninn Mikhail, sem leikinn er af Hilmi Snæ Guðnasyni. Unnur Ösp og Hilmir Snær eru í algjörum sérflokki og ná að fylla sviðið af ást, þrá, efasemdum og girnd. Þvílíkt samspil sem þau eiga er sjaldséð og það var unun að sitja í sæti sínu og hrífast með þeim. Læknirinn er hugsjónamaður þegar kemur að umhverfisvernd en einnig þjakaður af samviskubiti yfir sjúklingi sem hann missti. Hilmir Snær leikur lækninn listilega vel og getur maður jafnt hlegið með fylliraftinum sem og fundið til með honum.
Katrín Halldóra Sigurðardóttir situr ágætlega í hlutverki Sonyu sem er yfir sig ástfangin af lækninum. Oft hefði ég viljað að Katrín tæki eilítið aðrar ákvarðanir í hlutverki sínu, í staðinn fyrir að slefa óhindrað yfir lækninum. Óendurgoldinni ást fylgir nefnilega svo ofboðslega vondur sársauki sem mér fannst ekki komast almennilega til skila, þó að Katrín sé afskaplega sjarmerandi á sviði.
Halldór Gylfason sem „Vafflan“ veitti virkilega góða og oft og tíðum þarfa kómíska pásu og reyndari leikararnir; Jóhann Sigurðarson, Margrét Helga Jóhannsdóttir og Sigrún Edda Björnsdóttir, fylltu sviðið af lífi með sinni persónusköpun. Arnar Dan Kristjánsson er í smæsta hlutverkinu en nýtir sinn tíma vel á sviðinu. Chekhov yrði stoltur af því, enda átti vinur hans Stanislavski þá frægu setningu: „There are no small parts, only small actors.“
Ég mæli hiklaust með Vanja frænda á fjölum Borgarleikhússins. Ég skil ef sumir leikhúsgestir hræðast það að sitja yfir rússnesku leikverki sem er rúmlega hundrað ára gamalt, en af minni reynslu er þetta stykki sett upp á svo einlægan, fágaðan og agaðan máta að tíminn flýgur.
Í stuttu máli: Brynhildur Guðjónsdóttir slær enn í gegn með klassísku leikverki sem snertir alla tilfinningastrengina.
