Kolbrún Bergþórsdóttir hitti Kára Stefánsson á heimili Ara, sonar hans, tengdadóttur og ungra dætra þeirra á Seltjarnarnesi. Íslenska heilbrigðiskerfið kemur fyrst til tals. Á síðasta ári skrifuðu rúmlega 83.000 Íslendingar undir kröfu Kára um endurreisn heilbrigðiskerfisins. Sá fjöldi er Íslandsmet í undirskriftasöfnun. Í kosningabaráttu lofuðu stjórnmálamenn að efla heilbrigðiskerfið, en hvað segir Kári um efndirnar?
„Það er ljóst að erfitt er að fá stjórnmálamenn til að standa við gefin heit þegar kemur að málaflokki eins og heilbrigðismálum vegna þess að þar er um svo miklar fjárhæðir að ræða. En það má ekki gleyma því þegar við berum heilbrigðismálin saman við aðra málaflokka að við erum að tala um það tæki, sem við notum til að sinna meiddum og sjúkum í okkar samfélagi,“ segir Kári.
„Fyrir síðustu kosningar skrifaði stór hluti Íslendinga undir áskorun á Alþingi um að bæta töluvert í fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Leiðtogar allra stjórnmálaflokkanna hétu því að þeir myndu gera slíkt. Það reyndist vera mjög auðvelt að svíkja það á svipstundu. Úr því varð enginn sérstakur hávaði.
Mér finnst stjórnarandstaðan líka hafa verið alveg ótrúlega léleg síðustu árin. Mér finnst hún bera að minnsta kosti jafnmikla ábyrgð á því hversu illa hefur gengið að hlúa að velferðarkerfinu, eins og ríkisstjórn Sjálfstæðismanna og Framsóknar og sú ríkisstjórn sem nú var að segja af sér.“
Gerðirðu þér vonir um að Óttarr Proppé myndi standa sig vel í starfi heilbrigðisráðherra?
„Nei, því miður finnst mér hann að mörgu leyti hafa hagað sér eins og algjör auli sem stjórnmálamaður í ráðherrastól. Eins og mér fannst hann stundum tjá sig skemmtilega sem almennur þingmaður úti í sal.
Ég átti með honum, og tveimur öðrum mönnum, einn fund sem entist í nokkra klukkutíma. Mér fannst það heldur dapurlegar samræður vegna þess að það var ljóst að hann ætlaði ekki að gera nokkurn skapaðan hlut.
Það skiptir samt kannski ekki meginmáli hver er heilbrigðisráðherra vegna þess að þetta er svo stór málaflokkur að ef maður er ekki með forsætisráðherra eða fjármálaráðherra með sér í liði þá gerist ekkert.“
Þú vilt fyrst og fremst meira fjármagn í málaflokkinn, er það ekki rétt?
„Ég er sammála þeim sem hafa gagnrýnt mig fyrir að hafa gengið fram fyrir skjöldu og talað eingöngu um meira fé í heilbrigðiskerfið án þess að leggja nægilega mikla áherslu á að samfara auknu fé þarf að koma heildarstefna sem endurspeglar vilja fólksins í landinu.
Það þarf fyrst og fremst að búa til heildarstefnu í heilbrigðismálum. Það er til dæmis engin skilgreining á því hvað Landspítalinn á að gera, hvað sérfræðistofur úti í bæ eigi að gera, hvað heilsugæslan eigi að gera og svo framvegis. Með algjörlega óskilgreindu heilbrigðiskerfi hefur töluvert mikið vald færst yfir til Sjúkratrygginga. Steingrímur Arason, forstjóri Sjúkratrygginga, hefur á síðustu árum haft meiri áhrif á þróun heilbrigðismála en heilbrigðismálaráðherra. Hann hefur gert samninga við sjálfstætt starfandi sérfræðinga og heilbrigðisstarfsmenn og í gegnum þá samninga hefur hann aukið mjög einkavæðingu í íslenskri heilbrigðisþjónustu. Það má segja að það sé ósköp eðlilegt að reikna með því vegna þess að Steingrímur Ari er frjálshyggjumaður sem heldur því fram að einkavæðingin sé góð fyrir samfélagið. Það er ekki hægt að áfellast hann fyrir að gera það sem honum finnst gott fyrir samfélagið. Það á að hrósa honum fyrir það. En það er hins vegar alveg forkastanlegt að hann skuli hafa komist upp með þetta.
Skortur á heildarstefnu og skortur á meira fé í heilbrigðiskerfið hefur haft ýmsar afleiðingar. Nú er ég ekki að segja að heilbrigðiskerfið hafi verið viljandi fjársvelt. Ég er ekki heldur að segja að menn hafi viljandi haldið heildarstefnu frá heilbrigðiskerfinu. En afleiðingin af þessu er að það hefur skapast grundvöllur fyrir einkavæðingu.“
Er það endilega af hinu vonda?
„Uppi í Ármúla er Klíník sem segist vera til þess búin að gera aðgerðir á konum sem eru með arfgenga tilhneigingu til að fá brjóstakrabbamein. Það er þörf fyrir þessa klíník vegna þess að ekki fæst fé til að byggja þessa þjónustu upp á Landspítalanum. Þarna eru komin ákveðin gróðasjónarmið inn í læknaþjónustuna sem sumum finnst gott en flestum vont en þetta er líka vont vegna þess að læknaþjónustan versnar við þetta. Það er ekki ásættanlegt að gera stórar aðgerðir á stofnun þar sem ekki eru sérfræðingar í lyflækningum. Þarna er ekki hópur manna sem er kallaður til ef sjúklingur fer í hjartastopp. Þetta er ekki stofnun að þeim burðum að hún geti haft slíkt teymi til staðar.
Við erum svo lítið samfélag að mjög mikið af því sem gert er í heilbrigðisþjónustunni er ekki réttlætanlegt að gera nema á einum stað í samfélaginu. Annars viðhelst ekki sú þekking og sú geta sem þarf að vera til staðar.
Heilbrigðisþjónustan er mjög flókið fyrirbrigði. Hún er ekki bara til staðar á einu augnabliki. Hún er eitthvað sem er öllum stundum að breytast. Við verðum að hlúa að henni og sjá til þess að þekking og færni, tæknigeta og svo framvegis haldist. Það getum við ekki gert nema hafa hana mjög miðstýrða og mjög samþjappaða.
Við verðum að láta Landspítalann vera miðtaugakerfi heilbrigðisþjónustunnar. Við verðum að nota hann til að veita gæðastjórnun á þá hluta heilbrigðisþjónustunnar sem er utan spítalans. Það er eins og stendur engin gæðaþjónusta hjá sérfræðilæknum á einkastofum úti í bæ. Afleiðingin er til dæmis sú að það eru rifnir hálskirtlar úr tvisvar til þrisvar sinnum stærri hundraðshluta íslenskra barna en í nágrannalöndum okkar.“
Komum þá aftur að hlutverki stjórnmálamanna. Er einhver stjórnmálaflokkur sem þú treystir umfram annan til að sinna þessum málaflokki almennilega?
„Nei. Þegar kemur að því að hlúa að, ekki bara heilbrigðiskerfinu, heldur velferðarkerfinu almennt finnst mér enginn stjórnmálaflokkur raunverulega hafa staðið sig. Horfum til þess sem eina hreinræktaða félagshyggjuríkisstjórnin í sögu lýðveldisins gerði eftir hrun. Þar var fyrst og fremst skorið niður í velferðarkerfinu.
Svo horfir maður til borgarinnar. Borgarstjórn undir stjórn Dags B. Eggertssonar eyðir fé í að mála málverk eftir Erró á gafla á blokkum í efra Breiðholti á sama tíma og mikill skortur er á fjármunum bæði til leik- og barnaskóla. Sama borgarstjórn eyðir miklu fé í að skreyta Miklubrautina milli Snorrabrautar og Lönguhlíðar á sama tíma og skólakerfið er í molum.
Ég skil hvorki borgarstjórn né ríkisstjórn sem segist starfa í nafni félagshyggju og forgangsraðar á þennan hátt.
Það er svo margt sem við þurfum að bæta. Við þurfum til dæmis að hlúa betur að skólakerfinu. Það voru algjör mistök hjá Illuga Gunnarssyni að berjast fyrir því að stytta nám til stúdentsprófs um eitt ár. Það á að halda þessum krökkum í skjóli eins og lengi og hægt er. Það sem meira er, þjóðin er að eldast og við þurfum að finna leið til að leyfa fólki sem er með góða heilsu og yfir sjötugt að halda áfram að leggja af mörkum til samfélagsins. Við gerum það ekki auðveldara með því að ýta krökkum fyrr út á vinnumarkaðinn. Ég held að það séu grundvallarmistök að stytta nám til stúdentsprófs. Afleiðingin hefur eingöngu verið sparnaður í menntakerfinu.“
Eigum við kannski ekki nógu góða stjórnmálamenn?
„Ég held að það sé ekkert sérstakt sem gerir mann að stjórnmálamanni. Sem hópur finnst mér þeir vera nokkuð agalausir. Þeir eru heldur ekki nógu næmir fyrir vilja samfélagsins. Besta dæmið um það er hvernig þeir hafa nálgast heilbrigðismálin eftir að samfélagið hefur tjáð sig jafn skýrt eins og gert var í undirskriftasöfnun minni. Þeir láta bara eins og þeim komi það ekki við. Eins og þeir séu ekki að stjórna í umboði neins heldur séu að stjórna eins og þeim finnst gaman.“
Hvernig lýst þér á pólitíska ástandið eins og það er þessa stundina?
„Mér finnst það býsna dapurlegt. Ég átta mig ekki almennilega á því hvernig menn settu saman þessa ríkisstjórn sem nú var að segja af sér. Ég átta mig heldur ekki almennilega á því á hvaða forsendum menn rufu þessa ríkisstjórn. Mér finnst að að baki þessu búi heldur moðkenndar hugsanir. Svo maður fari ekki út í að ræða þessi barnaníðingsmál sem eru í sjálfu sér alltof flókin Ég viðurkenni að vísu fúslega að ef annar hvor þessara níðinga sem menn eru að tala um núna hefði veist að afkomendum mínum þá hefði ég ósköp einfaldlega drepið hann með berum höndum. En við búum í réttarríki og við erum ekki með dauðarefsingu. Einn af hornsteinum þessa réttarríkis er að þegar menn eru búnir að taka út sína refsingu þá eigi þeir að fá mannréttindi. Að vísu finnst manni gjörsamlega fáránlegt að kalla eitthvað í þessu „uppreist æru“ vegna þess að maður sem hefur níðst á barni fær aldrei æru sína aftur og á ekki að fá hana aftur. Ekki í þessu lífi og ekki í neinu lífi.
Það hefði mátt taka á þessum málum á annan hátt en gert var af hálfu stjórnvalda en þetta er ekki ástæða til að rjúfa ríkisstjórn. Mér finnst það barnalegt og heimskulegt. Þarna láta menn skrýtnar tilfinningar bera sig ofurliði. En ég hefði getað séð margar aðrar ástæður til að rjúfa þessa ríkisstjórn. Ég hefði viljað að þessi ríkisstjórn hefði endurskoðað fimm ára áætlun ríkisfjármála og sett aukið fé í heilbrigðiskerfið og menntakerfið.“
Þú ert mjög pólitískur í hugsun.
„Nú skil ég bara alls ekki hvað þú ert að segja! Maður þarf ekki að vera pólitískur í hugsun til að hafa áhuga á samfélagi sínu. Ég held því fram að maður þurfi að vera einhvers konar zombí til að hugsa ekki um samfélag sitt. Það er skylda okkar að hugsa um það samfélag sem við búum í.
Það sem veldur mér áhyggjum er ekki dagurinn í dag eða dagurinn á morgun heldur framtíð barnabarna minna sem eru á aldrinum tveggja til tólf ára. Hvaða samfélag bíður þeirra? Hvernig verður lífið þegar þessir krakkar, sem eru mér verðmætari en nokkuð annað í þessu lífi, verða orðnir þrítugir eða fertugir eða fimmtugir. Hvernig verður þessi heimur þá?
Það er áhugavert að velta fyrir sér deilunum um hlýnun jarðar. Alls konar stjórnmálamenn og spekingar segja að ekki sé búið að sanna það að maðurinn leggi nokkuð af mörkum til hlýnunarinnar. Ég er algjörlega sammála því. Það er ekki búið að sanna það. Það er hins vegar búið að leiða að því sterkum líkum að maðurinn leggi þar sitt af mörkum. Þá er stóra spurningin hversu örugg við verðum að vera um þátt hans til þess að bregðast við. Verðum við að vera 99 prósent örugg, 75 prósent örugg, 25 prósent örugg, 10 prósent örugg? Ekki gleyma því að við gerum þessa tilraun ekki nema einu sinni. Ég held því fram að líkurnar þurfi ekki að vera mjög sterkar. Ef svo heldur fram sem horfir og við bregðumst ekki við þá verður líf barnabarna minna óbærilegt.
Það sem skiptir mig mestu máli núna er hvernig við búum þannig í haginn að þessi kríli sem nú eru barnabörnin mín, muni eiga líf sem verði eins gleðilegt og hægt er.“
Víkjum að fyrirtæki þínu, Íslenskri erfðagreiningu. Finnst þér það metið að verðleikum hér á landi?
„Við erum vísindastofnun í mannerfðafræði, ekkert annað. Þegar við komum hingað árið 1996 þá var engin þekking til og engin hefð í líffræðirannsóknum. Við byggðum starfsemina upp frá grunni og frá þeim tíma höfum við verið leiðandi í heiminum á sviði erfðavísinda. Þegar ég stofnaði fyrirtækið bjuggust menn við því að ókleift myndi reynast að finna hæft starfsfólk en ég get staðið við það að ekki er til betra teymi í heiminum en þetta flotta fólk. Þetta er í fyrsta sinn sem Ísland hefur leitt heiminn á sviði nútímavísinda. Íslendingar munu ekki koma til með að gera það á neinu öðru sviði. Við byrjuðum á nákvæmlega réttum tíma, með nákvæmlega rétta hugmynd sem virkaði.
Margir Íslendingar gera sér ekki alveg grein fyrir þessum árangri. Þeir halda enn að við séum að plata þá en það truflar okkur ekki. Við fáum þá bara að vera í friði. Það eru líka fjölmargir sem vita að þetta er óvanalegt og eru þakklátir fyrir þann árangur sem við höfum náð.
Í vikunni birtum við vísindamenn Íslenskrar erfðagreiningar grein í tímaritinu Nature þar sem við sýnum fram á að þó svo að í erfðamenginu almennt komi miklu fleiri stökkbreytingar frá föður en móður, þá eru 10 prósent af erfðamenginu þar sem fjöldinn frá móður er jafnmikill og frá föður. Þetta er mjög áhugavert vegna þess að það eru sérstakar gerðir af stökkbreytingum sem þarna eiga sér stað. Í þessum 10 prósentum af erfðamenginu er næstum því tvisvar sinnum hærri stökkbreytitíðni en annars staðar í erfðamenginu. Það þýðir að þeir eiginleikar okkar sem eiga rætur sínar í þessum 10 prósentum erfðamengisins þróast hraðar en aðrir eiginleikar okkar.
Mjög stór hundraðshluti af alvarlegum og fágætum sjúkdómum barna á rætur sínar í þessum nýjum stökkbreytingum. Þetta eru stökkbreytingar sem finnast ekki hjá móður og ekki hjá föður heldur finnast hjá afkvæminu. Þetta eru oft mjög alvarlegar stökkbreytingar sem hafa áhrif á starfsemi heilans og skilja barnið eftir með ótrúlega dapurlega ævi. Þessar stökkbreytingar sem við erum að rannsaka á abstrakt hátt skapa mikið langtímavandamál í heilbrigðiskerfinu. Vinkona dóttur minnar á tveggja ára gamla dóttur sem hefur þroskast mjög hægt og er með mjög stóran haus. Hún er með nýja stökkbreytingu sem finnst hvorki í móður hennar né föður og veldur því að heilinn er vanþroska. Hennar örlög eru að mestu ráðin af því einu að einn einasti niturbasi af þremur milljörðum lenti á röngum stað.“
Þú ert vísindamaður en einnig mikill listunnandi. Hvaða máli skiptir listin í þínu lífi?
„Ég les bækur og hlusta á tónlist og horfi stundum á myndlist. Það er bara hluti af daglegu lífi, eins og að bursta í sér tennurnar. Ég rekst á vísindamenn af öllum gerðum og stærðum. Ég þekki vísindamenn sem eru afskaplega vélrænir í nálgun sinni á vísindi. Þeir taka einungis eitt skref í einu, fikra sig áfram ákveðna braut þar sem ljóst er hvað kemur næst. Svo þekki ég vísindamenn sem eru afskaplega miklir ævintýramenn og þeir eru langskemmtilegastir og gera eitthvað sem er raunverulega nýtt.
Það má ekki gleyma því að tungumálið er tækið sem við hugsum með. Eina leiðin fyrir fólk til að þjálfa sig í að nota tungumál þannig að það geti hugsað eitthvað nýtt, sagt eitthvað nýtt og gert eitthvað nýtt er að lesa bókmenntir. Þetta er allavega mín réttlæting fyrir því að eyða eins miklum tíma og ég get í það að lesa góðar bækur. Mér finnst það líka svo gaman. Ég held því fram að bókmenntir séu æðri öllum listum, nema kannski tónlist. Tónlistin er það sem er næst Guði.
Það er svo merkilegt hvað maður man og hvernig. Um daginn var ég að klára að lesa Sjálfstætt fólk, ég hafði ekki lesið hana í nokkra áratugi. Ég las hana upphátt vegna þess að hljómurinn í tungumálinu hjá Laxness er svo skemmtilegur.
Ég var alveg viss um að ég kynni utanað vísur sem Bjartur orti til Ástu Sóllilju. Það reyndist rétt að ég kunni þær fyrri. Seinni vísurnar eru þrjár en ég var alltaf sannfærður um að þær hefðu bara verið ein og taldi mig kunna þá vísu utanað. Ég hafði sem sagt fyrir áratugum búið til eina vísu út úr þremur. Þannig að hausinn lagar hluti svolítið til, en á ómeðvitaðan hátt.
Fyrir sextíu og einu ári sá ég bíómynd í Trípóli-bíói sem heitir The Scarlet Pimpernel. Ég var sjö ára gamall og kunni ekki eitt einasta orð í ensku og í þá daga voru engir textar.
Rúmum þrjátíu árum síðar var ég að keyra dóttur mína og vinkonu hennar í bíó í Chicago þar sem við bjuggum þá. Þá allt í einu skýtur þessari vísu upp í huga mér:
Is he here or is he there
the French are seeking everywhere
is he in heaven or is he in hell
the elusive scarlet pimpernel
Þessi litli strákur hafði lært þessa vísu án þess að gera sér grein fyrir því. Áratugum seinna spruttu orðin upp í huga hans. Hvernig gerist þetta? Ég hef ekki hugmynd um það. Annars vegar er þessi vísa sem ég hafði lært utanað lítill strákur og ekki haft hugmynd um hvað þýddi. Hins vegar eldri pjakkur sem vissi hvað orðin þýddu en mundi þau ekki utanað svo hann bjó til umgjörð utan um innihaldið. Heilinn er furðulegt fyrirbæri.“
Þú talaðir um barnabörnin fyrr í þessu viðtali. Hvað áttu mörg barnabörn?
„Ég á sex barnabörn. Ég horfi fyrst og fremst á þau sem þau sjálf. Þau eru yndisleg og miklir vinir mínir, ótrúlega flott og dugleg. Börnin mín eru hundrað þúsund sinnum betri foreldrar en ég var nokkurn tímann. Ég fæddist 1949 og karlmenn af minni kynslóð áttu einfaldlega að færa björg í bú, ekki sinna börnum. Þetta var ennþá verra þegar ég var að alast upp.
Þessi börn eru í miðpunkti tilfinninga minna þessa dagana. Þessar þrjár stelpur sem búa hér á Seltjarnarnesi og þrír strákar sem búa úti í Los Angeles eru fulltrúar þeirrar kynslóðar sem við berum ábyrgð á að færa heim sem hægt er að búa í. Það skiptir gífurlega miklu máli að við öxlum þá ábyrgð.
Ég hef gaman af því að Svanhildur dóttir mín eyðir sínum frítíma ýmist í að sitja í stjórn foreldrafélags skólans sem strákarnir hennar ganga í, og hefur verið formaður þess félags í langan tíma, og þess að skipuleggja mótmæli gegn Trump, sem er óskaplega dapurlegur fulltrúi þeirrar þjóðar.“
Þú bjóst lengi í Bandaríkjunum, hefurðu hlýjar taugar til þessa stórveldis?
„Þar bjó ég í tuttugu ár og er mjög þakklátur bandarísku samfélagi. Það tók vel á móti mér og þeir eiginleikar mínir sem kennarar mínir í læknadeild bölvuðu mér fyrir voru eiginleikar sem mér var hampað fyrir í bandarísku samfélagi. Mönnum við læknadeild Háskóla Íslands var illa við að nemendur hugsuðu öðruvísi. Í góðum skólum í Bandaríkjunum, þar sem ég var, voru nemendur hvattir til að hugsa öðruvísi. Ég vona að þetta hafi breyst í læknadeild Háskóla Íslands, sem er deild sem ég þekki reyndar ekkert til lengur.“
Finnst þér ríkjandi hneigð í þjóðfélaginu að allir eigi að hugsa eins?
„Mér finnst þetta fínt samfélag. Mér finnst pólitíkin léleg en fólkið skemmtilegt. Ég vil hvergi annars staðar búa.“
