Steinunn Anna Radha og Rizza Fay Elíasdóttir ræða um kynþáttafordóma á Íslandi og hvernig er að vera brúnn Íslendingur
Steinunn Anna Radha er íslensk, á íslenska foreldra og hefur búið á Íslandi nánasta alla sína ævi. Hún er nítján ára og ólst upp í Reykjavík. Steinunn sker sig úr fjöldanum á Íslandi því hún er dökk á hörund. Steinunn var átta mánaða gömul þegar hún var ættleidd frá Indlandi. Hún var lögð í mikið og gróft einelti í grunnskóla af því að hún var öðruvísi. Steinunn þróaði með sér þunglyndi og kvíða vegna eineltis. Hún hætti tímabundið í skóla vegna kynferðisofbeldis sem hún varð fyrir. Steinunn finnur daglega fyrir fordómum og mismunun vegna húðlitar síns. Hún vill vekja athygli á og opna umræðuna um kynþáttafordóma. Hún segir það algengt að fólk telji sig hafa leyfi til að segja hvað sem er við hana varðandi húðlit hennar, stærð eða fötlun.
Blaðamaður DV settist niður með Steinunni til að ræða um kynþáttafordóma á Íslandi. Í viðtalinu segir Steinunn frá atvikum sem eru henni einstaklega minnisstæð, hvernig væri hægt að sporna gegn fordómum og hvernig sé að vera brúnn Íslendingur.
„Ég finn fyrir fordómum daglega. Þannig að skiptin sem ég upplifi fordóma eru mjög mörg. En það er sérstaklega eitt atvik sem er mér minnisstætt. Það var laugardagskvöld og ég var stödd í miðbænum að skemmta mér með vinum mínum. Skyndilega hnippti einhver kona í mig og fór að segja mér hvað ég væri mikil dúlla. Svo fór hún að koma við úlpuna mína og spurði: „Heldurðu að þú værir svona heppin ef þér hefði ekki verið bjargað?“ Ég vissi ekki hverju ég átti að svara,“ segir Steinunn Anna og bætir við að það séu margar ástæður fyrir því að fólk gefi barn til ættleiðingar eða ættleiði barn.
„Foreldra mína langaði í barn en gátu ekki eignast það. Þau eru alveg jafn heppin á hinn bóginn. Forréttindi fólks eru mismunandi.“
Hvað er fyrsta atvikið sem þú manst eftir sem barn?
„Ég varð fyrir miklu einelti í skóla. Þegar ég var í fyrsta bekk sat eitt skipti ofan á mér strákur og var að lemja mig og kalla mig pönnuköku. Ég var lögð í einelti út af kynþætti mínum og vegna þess að ég var öðruvísi.“
Rizza Fay Elíasdóttir er 24 ára Íslendingur. Hún var tæplega tveggja ára þegar hún flutti til Íslands. Hún fór í leikskóla, grunnskóla og framhaldsskóla á Íslandi og stundar nú nám við Háskóla Íslands. Rizza tekur virkan þátt í félagslífinu í skólanum, er í nýsköpunar- og frumkvöðlanefnd HÍ og er í Vöku, stúdentafélagi HÍ. Rizza Fay ólst upp í Hafnarfirði og býr þar enn.
DV ræddi við Rizzu Fay um kynþáttafordóma á Íslandi og hvernig er að vera brúnn Íslendingur.
Er eitthvað óvenju slæmt atvik sem situr í þér?
„Ekki sem ég man sjálf eftir en mamma sagði mér að þegar ég og bróðir minn vorum yngri þá lentum við í einelti. Eitt atvik var mjög slæmt. Aðrir krakkar voru að uppnefna okkur og kalla okkur fordómafullum nöfnum. Við komum bæði heim með tárin í augunum. En mamma, eins og hún er, fór og reifst fyrir okkar hönd. Talaði við skólastjórann og stóð upp fyrir okkur. Eftir þetta atvik kom ekkert svona upp á aftur,“ segir Rizza Fay og heldur áfram.
„Atvikið sem er mér örugglega minnisstæðast gerðist í miðbæ Reykjavíkur. Ég var með vinkonu minni að ganga Laugaveginn. Skyndilega kallaði einhver maður á mig og spurði af hverju ég væri á Íslandi og öskraði að ég ætti að fara heim. Ég leit á manninn og hugsaði með mér hvað í ósköpunum hann væri að tala um. Ég var heima. Ísland er „heima.“ Ég vissi fyrst ekki að hann væri að tala við mig, en ég leit í kringum mig og sá engan annan. Þetta var mjög skrýtið.“
Rizza Fay vinnur á kaffihúsi og segir hún algengt að fólk komi öðruvísi fram við hana en aðra starfsmenn.
„Oftast er það eldra fólk sem byrjar að tala við mig afskaplega bjagaða ensku með íslenskum hreim. Ég býð þeim góðan dag á íslensku og spyr hvernig ég geti aðstoðað. Einnig tek ég eftir að viðskiptavinir hika oft við að tala og bíða eftir að heyra mig tala. En ég er líka með svo mikið keppnisskap að ég reyni alltaf að vera fyrst að bjóða góðan dag og sýna að ég tali rosalega góða íslensku,“ segir Rizza og hlær.
„Sumt samstarfsfólk mitt, sem er ljósara en ég á hörund, talar ekki íslensku og er að læra íslensku. Það gerist oft að fólk byrjar að tala við þau íslensku og ég kem og aðstoða við afgreiðsluna. Viðskiptavinirnir verða oft frekar hissa og segja „ó, talar þú íslensku?“
Svo reyndar hef ég einu sinni fengið að heyra frá eldri konu sem ég var að afgreiða: „Þú talar mjög góða íslensku, svona miðað við.“ Ég hugsaði með mér „miðað við hvað?“ og tjáði konunni að ég væri nú Íslendingur.“
„Fólk á það til að vera fljótt að ákveða fyrirfram hvernig ég er út frá nafninu mínu, en þar sem ég er með erlent eiginnafn og millinafn þá gengur stundum fólk út frá því að ég tali ekki íslensku. Ég varð mikið vör við þetta þegar ég var í atvinnuleit fyrir einhverju síðan. Ég fór í atvinnuviðtal og þá segir konan sem var að taka viðtal við mig: „Æ já, þú ert þessi með skrýtna nafnið. Ég ætlaði ekkert að lesa ferilskrána þína en svo sá ég að þú værir Elíasdóttir.“ Ég varð kjaftstopp og ákvað að mig langaði ekkert að vinna þarna ef mér myndi bjóðast vinnan, sem mér bauðst,“ segir Rizza Fay.
Aðspurð hvort hún finni mun á fordómum frá yngra fólki eða eldra fólki svarar Rizza játandi.
„Mér finnst mjög mikill munur á milli kynslóða, mér finnst það eiginlega magnað. Ég finn fyrir mikið meiri fordómum frá eldra fólki heldur en yngra.“
Rizza Fay segir það algengt að fólk tali við hana ensku að fyrra bragði, það sé þó algengara þegar hún ferðast um landið og mögulega hægt að rekja til ferðamannastraumsins. „Ég skil samt ekki af hverju það tíðkast ekki að bjóða öllum góðan dag á íslensku. Það er eitthvað svo töff og séríslenskt hvernig við segjum góðan dag. Það er líka frekar óþægilegt stundum þegar fólk afgreiðir mig á ensku og ég geri ráð fyrir að það sé erlent og tala ensku á móti, svo talar það íslensku við næsta kúnna,“ segir Rizza Fay.
Varstu eini nemandinn í bekknum sem var öðruvísi?
„Já. Ég fann afar mikið fyrir því þar sem ég er einnig bæði lítil og fötluð,“ segir Steinun Anna, en hún er um 140 sentimetrar á hæð. Steinunn heldur áfram: „Ég var auðvelt skotmark fyrir þau sem vildu stríða og gera lítið úr öðrum. En fólk gleymir oft að líta í eigin barm.“
Í dag á Steinunn fáa en mjög góða vini. Hún telur mikilvægt að umkringja sig fólki sem kemur fram við hana af kærleik og virðingu.
Hvernig finnurðu fyrir því daglega að það sé komið fram við þig öðruvísi út af kynþætti þínum?
„Ég lendi oft í því að þjónustufólk talar við mig ensku, þótt ég tali við það íslensku. Ég lenti í því um daginn þegar ég var að kaupa hulstur fyrir tölvuna mína. Ég talaði íslensku við afgreiðslumanninn sem svaraði mér á ensku. Þó að ég héldi áfram að tala íslensku þá talaði hann ensku allan tíman. Ég veit að hann er íslenskur því hann talaði íslensku við næsta kúnna. Ég held að fólk haldi áfram að tala ensku, þótt það átti sig á að ég sé íslensk, því það heldur að það sé of seint að fara til baka. En málið er að það er mikið skárra að biðjast afsökunar.“
„Ég var auðvelt skotmark fyrir þau sem vildu stríða og gera lítið úr öðrum“
Steinunn segir að hún hafi einnig fundið fyrir mismunun í skólakerfinu. „Kennarar telja mig þurfa öðruvísi nám, eins og nám á ensku. Ég hef oft fengið að heyra frá kennurum hvað ég tali góða íslensku. Ég myndi frekar vilja að fólk myndi spyrja mig hvort ég væri Íslendingur frekar en að ætla að svo sé ekki.“
Heldurðu að fólk þori ekki að spyrja?
„Ég veit það ekki. Fyrst fólk getur leyft sér að segja ýmsa hluti þá skil ég ekki af hverju það þorir ekki að spyrja. Ég vil frekar að fólk spyrji mig. Aðgreining er það sem heldur fordómum gangandi.“
Hvað er versta atvikið sem þú manst eftir?
„Það sem truflar mig mest er hvað erfitt er fyrir mig að fara með öðrum Íslendingum til útlanda. Ég er alltaf stoppuð og tekin afsíðis þótt ég sé með fjölskyldu minni, sem er hvít. Ég er mjög oft valin af „handahófi“ í frekari skoðun. En það hefur gerst svo oft og aðeins hjá mér þannig að það er augljóst að ég er ekki valin „af handahófi“.“
Steinunn hefur verið stöðvuð bæði á Keflavíkurflugvelli og flugvöllum utanlands en segir að það sé algengara að hún sé stöðvuð erlendis.
Finnst þér Ísland vera komið lengra en önnur lönd varðandi fordóma og mismunun?
„Mér finnst við vera komin mjög stutt. Það er líka spurning hvort við séum með fordóma sem við viljum ekki horfast í augu við. Eins og hvernig við hugsum um fólk sem er öðruvísi. Í stað þess að líta á fjölbreytileikann sem eina viðmiðið þá er fólk flokkað í box, sem er hættulegt.“
Steinunn segir fordómana alversta á netinu.
„Á netinu er algengt að fólk láti sínar fordómafullu skoðanir í ljós og feli sig bak við skjáinn. Ég hef fengið ljót skilaboð frá fólki, sem ég þekki ekkert, sem leyfir sér að segja ýmislegt. Eins og hvað ég sé heppin miðað við aðra Íslendinga,“ segir Steinunn.
Þú segist heyra það reglulega frá fólki út í bæ og á netinu hvað þú sért „heppin,“ hvað heldurðu að fólk sé að meina með því?
„Að mér hafi verið bjargað frá Indlandi sem á að vera svo slæmur staður. En á móti því kemur að ég fékk ekki að þekkja blóðforeldra mína og ég hef ekki svör við spurningum sem brenna á mér.“
Hefurðu áhuga að finna blóðforeldra þína?
„Já, ég fékk að sjá ættleiðingarskjölin mín um daginn en í þeim er ekkert sem hægt er að nota. Það stendur bara að ég hefði verið gefin til ættleiðingar vegna trúarlegra ástæðna. Í hindúisma má ógift fólk ekki eignast barn og ég held að það hafi verið ástæðan.“
Fannst þér erfitt sætta þig við að þú gætir mögulega aldrei fundið blóðforeldra þína?
„Ég held að ég sætti mig aldrei við það. En ég læri að lifa með því.“
„Foreldrar mínir hafa einnig upplifað ákveðna fordóma. Sérstaklega þegar þau voru að fara að ættleiða mig. Fólk í kringum þau sagði: „Þið vitið að það fylgja þessum börnum félagsleg vandamál, eruð þið tilbúin að glíma við það?“ Fólk var búið að ákveða fyrirfram hvers konar barn ég myndi verða. Foreldrar mínir hlustuðu ekkert á þetta,“ segir Steinunn Anna.
„Margir vilja setja foreldra mína í gæsalappir. Kalla þau „foreldra“ mína. En þetta eru mamma mín og pabbi minn. Það hefur einnig oft gerst að fólk spyrji þau hvort ég tali íslensku. Sem mér finnst alltaf jafn furðulegt.“
Steinunni langar að verða sálfræðingur eða prestur, helst sjúkrahússprestur. Hún var að hefja nám við fjölbraut í Ármúla eftir að hafa tekið pásu vegna veikinda.
„Ég hætti í skóla í eitt og hálft ár, en ég var að glíma við þunglyndi og kvíða. Andlegu veikindin ágerðust vegna eineltisfordóma. Ég gat ekki mætt lengur í skólann. Ég talaði mikið við prest sem reyndist mér afskaplega vel. Ég er byrjuð aftur í skóla og er núna hálfnuð með mína menntaskólagöngu.“
Finnur þú fyrir meiri fordómum frá yngra eða eldra fólki?
„Ég myndi halda að það væru meiri fordómar hjá yngra fólki. Yngri kynslóðin er miskunnarlausari. Gamalt fólk er fast í sínu og ég leyfi því bara að vera þannig. Ég leyfi þessu að viðgangast þar til börn verða níu til tíu ára. Eftir það eiga þau að geta beitt rökhugsun. Ég upplifi oft að foreldrar telja að skólinn eigi að sjá um að ala upp börnin en það skiptir máli hvernig er talað um málin heima fyrir,“ segir Steinunn.
„Aðgreining er það sem heldur fordómum gangandi“
Steinunn segir að fólk þurfi að gera sér grein fyrir mismunandi aðstæðum annarra og hugsa sig tvisvar um áður en það lætur eitthvað út úr sér.
„Ég finn mikið fyrir fordómum vegna hversu lítil ég er. Fólk heldur oft að ég sé barn og leyfir sér að klípa í kinnar mínar. Það gleymist að það séu ástæður fyrir öllu. Eins og ég fæddist mikið fyrir tímann og undir lélegum aðstæðum sem ég veit ekkert um.“
Hvað viltu að fólk viti um hvernig það er að vera öðruvísi á Íslandi?
„Ég vil að fólk viti að við erum öll eins gerð að innan. Af hverju ætti sá einstaklingur sem er dökkur á hörund að vera líklegri til að fremja hryðjuverk en einhver annar. Varðandi hæð mína myndi ég vilja að fólk myndi spyrja hvað ég sé gömul frekar en að gera ráð fyrir því að ég sé barn. Ég lendi oft í því að fara á matsölustaði, með lokk í nefinu og varalit, og fá afhentan barnamatseðil og litabók,“ segir Steinunn Anna og heldur áfram:
„Ég reyni að fá fólk til að setja sig í mín spor og spyr hvort það myndi vilja að aðrir kæmu svona fram við það. Hvernig því myndi líða ef einhver myndi spyrja það þessara spurninga. Þá biðst fólk oftast afsökunar og segist ekki „hafa hugsað svona langt.“ Munum að fjölbreytileikinn er eina raunhæfa viðmiðið.“
